Jasni i nejasni ajeti
Riječ jasno – muhkem (مُحکَم), koja stoji nasuprot pojma nejasno – mutešabih (مُتَشابِه)[1], dolazi od riječi hakeme hakmen (حَکَمَ حَکمًا), u značenju mene'a men'an (مَنَعَ مَنعًا), tj. zabraniti, spriječiti svaku vrstu kvarenja i uništenja. Ragib Isfahani kaže: “Hakeme u osnovi ima značenje mene'a men'an – radi popravljanja. Uzda konja se u arapskom jeziku kaže hakemetu-l-feres, jer ga sprečava da bude nepokoran.”
Hakm u osnovi ima značenje zabraniti i spriječiti, a ovo sprečavanje je zarad ispravljanja. Stoga se za svaki govor koji je jasan i nedvosmislen kaže muhkem, tj. čvrst i neuništiv.
Tešabuh (تَشابُه) dolazi ili od šibh (شِبْه), što je infinitivna imenica u značenju “sličan”, ili od šebehe (شَبَه), što je infinitiv u značenju “biti sličan”, tako da ova sličnost uzrokuje pogreške zbog skrivenosti istine.
Terminološki, govor ili djelo čija je vanjština nejasna i nerazumljiva te koji kod sagovornika izaziva sumnju i pogrešku naziva se mutešabih (مُتَشابِه), jer vanjština tog govora ne ukazuje na njegovo istinsko značenje i oni koji dolaze u doticaj sa takvim govorom griješe.
Mutešabih u Kur'anu
Sedmi ajet sure Ali ‘Imran kur'anske ajete dijeli na jasne (muhkem) i nejasne (mutešabih):
هُوَ الَّذِى أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَ أُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فى قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ
On tebi objavljuje Knjigu, u njoj su neki ajeti jasni, oni su glavnina Knjige, a drugi su manje jasni. Oni čija su srca pokvarena – željni smutnje i svog tumačenja…
Jasni ajeti, koji čine većinu kur'anskih ajeta, nedvosmisleni su i shvatljivi. Zbog toga ne mogu biti predmet pogrešnog razumijevanja te se za njih i kaže muhkem, jer su čvrsti i neuništivi.
Pored jasnih ajeta postoje ajeti iz čije se vanjštine ne može shvatiti njihovo zbiljsko značenje, a to su ajeti koji su nejasni i neshvatljivi. Uzrokuju pogreške i sumnje, a oni koji su željeli izazivati smutnju hvatali su se za ovakve ajete kako bi uveli novotarije. Za takve ajete se kaže da su mutešabih.
Ragib Isfahani o nejasnim ajetima kaže: “Kur'anski mutešabihati su oni ajeti čije je tumačenje teško, jer ne ukazuju na istinsko značenje i sliče nečemu drugom. A u vezi s Kur'anom, ‘ono drugo’ nije ništa osim zablude – a šta je nakon istine, osim zabluda…”[2] S obzirom na ovu definiciju, tešabuh (sličnost) je u Kur'anu sličnost istine i neistine, a kada god govor Božiji (Kur'an Časni) u svojoj vanjštini ima drugu manifestaciju osim Istine i liči na neistinu, za njega se kaže da je mutešabih.
Znači, pod pojmom tešabuh u nejasnim ajetima misli se na sličnost istine i neistine, i to na način da se istiniti govor Božiji prikaže kao neistina.
Vrste tešabuha u Kur'anu
Tešabuh, tj. sličnost, u kur'anskim ajetima se, prema uzroku nastajanja, dijeli na dvije vrste:
1. Prirodna sličnost je ona sličnost koja je nastala na prirodan način, tj. zbog sažetosti izraza i širine značenja. Znači, s jedne strane su izrazi i riječi u arapskom jeziku skovani više za prenošenje kratkih i površnih značenja te za prenošenje širih i dubljih značenja nemaju kapacitet ni sposobnost, dok se, s druge strane, Kur'an pridržava riječi koje su skovane u arapskom jeziku i načina na koji su Arapi govorili:
إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ
Mi smo ga učinili Kur'anom na arapskom jeziku, da biste razumjeli.[3]
Zato se Kur'an morao u pojašnjavanju uzvišenih značenja, nemajući drugog izbora, koristiti aluzijom (کِنَايَة), figurativnim izrazima (مَجَاز) i metaforama (إِستِعارَة), što je za Arape bilo neobično.
Ajeti koji govore o ishodištu i proživljenju, čovjekovom posjedovanju moći i snage (u slobodnoj volji), mjeri čovjekovog raspolaganja svijetom, stvaranju, uzrocima obavezanosti i sličnim pitanjima pripadaju ovoj vrsti, jer su značenja uzvišena i precizna, a izrazi veoma kratki i nejasni. Broj ovih nejasnih ajeta u odnosu na zbir kur'anskih ajeta je mali, a obraćanjem jasnim ajetima – koji su glavnina Knjige – kao i predajama od Poslanika, s.a.v.a., i čistih imama, a.s., te dobrih prethodnika, r.a., njihovo značenje postaje jasno.
2. Neprirodna sličnost nastala je nakon doba spuštanja Kur'ana zbog suočavanja i sukobljavanja mišljenja i uvjerenja pojavom mezheba i raznih struja. Ovi ajeti u početku islama nisu bili nejasni (mutešabih), a muslimani su se, sa zdravom prirodom i iskrenim namjerama, prema njima lijepo ophodili i općenito su dobro shvatali njihova značenja i namjere. Međutim, nakon pojave dijalektičkih rasprava i teoloških pitanja te zbog omiljenosti nekih filozofskih pitanja, koja su na jedan neuređen, nezreo i nejasan način došla iz Grčke u islamski svijet, nad mnogim ajetima se nadvio veo nejasnoće. Svaka skupina je za potporu svoga pravca i pronalazak izgovora koji bi običan narod prihvatio krenula ka Kur'anu i uzrokovala da oni ajeti koji su do jučer bili jasnih danas postanu nejasni.
Većina primjera tešabuha u Kur'anu svrstava se u neprirodnu sličnost i većina nejasnih ajeta o kojima se danas raspravlja pripada ovoj vrsti.
Tešabuh u tefsiru
Iznesena su mnoga tumačenja o jasnim i nejasnim ajetima. Ta tumačenja većinom su isprepletena, a uočavanjem malih razlika mogu se razdvojiti i razlikovati. Neki su odredili primjere ajeta, a neki su nejasne ajete (مُتَشابِهات) pomiješali sa manje jasnim (مُبهِمَات).
Allame Tabatabai, r.a., iznio je u svome tefsiru šesnaest definicija nejasnih ajeta, a neki su naveli i više od toga. U nastavku donosimo neke od njih:
- Derogirani ajeti su nejasni ajeti, a derogirajući ajeti su jasni ajeti.
- Jasni ajeti su ajeti o propisima, dok su ostali nejasni.
- Nejasni ajeti su oni do čijih suština razum ne može doprijeti, dok su jasni ajeti oni do kojih može doprijeti.
- Nejasni ajeti obuhvataju više od jednog značenja, dok jasni ajeti nemaju više od jednog značenja.
- Značenje nejasnog ajeta je zamršeno i zbunjujuće, dok je značenje jasnog ajeta jasno i čvrsto.
- Nejasan ajet je zamršen i nema jasno značenje.
- Jasni ajeti su oni ajeti koji se tiču kazivanja o vjerovjesnicima i prijašnjim narodima, a nejasni ajeti su nejasnoće koje postoje u ovim ajetima.[4]
Uzroci tešabuha
Upravo kako je spomenuto u podnaslovu o vrstama tešabuha, postoje dva uzroka tešabuha: prirodni i neprirodni. Neprirodna sličnost u ajetima je nametnuta Kur'anu, tj. ova skupina nejasnih ajeta bila je jasna prema općepriznatim osnovama i metodama Arapa i ti ajeti ni u kom smislu nisu bili složeni ni nejasni te u početku nisu nikada stvarali sumnje. Međutim, tragom sukoba uvjerenja i ideja koji su se javili među raznim skupinama muslimana, “neprirodna sličnost” je pogodila ove ajete.
Prirodna sličnost je bila potpuno prirodna, jer se ova vrsta sličnosti pojavila kao posljedica pojašnjavanja dubokih značenja izrazima koji su kod Arapa uobičajeni i skovani su za površna značenja.
Tumačenje i hermeneutika (اَلتَّفْسِيرُ وَ التَّأْوِيلُ)
Svaki ajet, bio on jasan ili nejasan, posjeduje određene nejasnoće, ali kod nejasnih ajeta sličnost, pored toga što na izraz stavlja veo nejasnoće, uzrokuje i sumnju. Ovim redoslijedom, za shvatanje značenja svakog manje nejasnog ajeta prvo treba ukloniti nejasnoću, a zatim otkloniti svaku sumnju. Pojašnjavanje nejasnoća (koje postoje i u jasnim i u nejasnim ajetima) nazivamo tumačenje, tj. tefsir ajeta (تَفسِير), a pojašnjenje sumnji (koje postoje samo u manje jasnim ajetima) nazivamo hermeneutika (تَأْوِيل).
U definiciji tumačenja se kaže: “Tefsir je uklanjanje vela nejasnoće sa izraza oko kojih ima poteškoća.” Kada nejasnoće prekriju izraz i kada značenje bude prekriveno, tumač se pomagalima i sredstvima koje ima na raspolaganju trudi da otkloni te nejasnoće.[5]
Te'vil (تَأْوِيل) dolazi od korijena e-v-l (أول) u značenju povratak. Stoga je jezičko značenje te'vila “vratiti”. Hermeneutika (te'vil) se primjenjuje kada neki govor uzrokuje sumnju, zbunjenost i smetenost, a hermeneutičar (muevvil), tj. onaj koji poznaje ispravnu hermeneutiku, preduzima radnje radi otklanjanja sumnji te vanjštinu tog govora koji je izazivao sumnje vraća na njegovo izvorno mjesto (na ispravno značenje).
Zatekavši Musaa, a.s., u čudu, njegov saputnik mu je saopćio radosnu vijest: da će ga obavijestiti o tajni svog postupka i da će mu povjeriti tačan te'vil svoga djela:
سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا
Pa da ti objasnim (dam te'vil) zbog čega se nisi mogao strpjeti.[6]
Na osnovu ovog objašnjenja, svaki nejasni ajet, pored toga što ima potrebu za tumačenjem, ima potrebu i za hermeneutikom. Tumačenje od ajeta otklanja nejasnoću, a hermeneutika otklanja sumnje. S druge strane, jasnim ajetima treba samo tumačenje kako bi se njihova nejasnoća uklonila. Prema tome, između tumačenja i hermeneutike postoji logički odnos subordinacije, odnosno hermeneutika u odnosu na tumačenje ima podređen položaj. Dakle, gdje god je hermeneutika, tu je i tumačenje, jer je hermeneutika jedna vrsta tumačenja.
Ko poznaje hermeneutiku nejasnih ajeta?
U sedmom ajetu sure Ali ‘Imran, nakon podjele kur'anskih ajeta na jasne i nejasne, stoji:
وَ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِى الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَ مَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ
A tumačenje njihovo znaju samo Allah i oni koji su dobro u nauku upućeni; oni govore: “Mi u nju vjerujemo, sve je od Gospodara našeg!” A samo razumom obdareni shvataju.
U skladu s ovim ajetom, pristup skrivenim zbiljama nejasnih ajeta nije ograničen samo na Boga Uzvišenog, nego je mogućnost spoznaje ovih zbilja otvorena i za istraživače i istinske učenjake. Istinski učenjaci su se za shvatanje ovih ajeta kretali putem Božijim i kažu da svi jasni i nejasni ajeti izviru iz jednog izvora. Dakle, iza zastora vidljivog skrivena je zbilja koju je potrebno pronaći, a na kraju – onaj koji traži, taj i nađe. Naravno, ove zbilje se sjećaju samo razboriti.
Nemoguće je prihvatiti da je zatvoren put ka otkrivanju skrivenih istina Kur'ana, koji se smatra riznicom božanskih spoznaja, jer ako zamislimo da u Kur'anu postoje ajeti s čijim sadržajem niko od muslimana, učenjaka, naučnika, imama, a.s., pa ni plemeniti Poslanik, s.a.v.a., u potpunosti nije upoznat, tada položaj Božije mudrosti dolazi u pitanje. Kako Knjiga, koja je spuštena za uputu čovječanstva do vječnosti, može imati neshvatljiva mjesta koja niko, pa čak ni Poslanik, s.a.v.a., ne može razotkriti?! Sigurno da je ova zamisao nemoguća i veoma je daleko od mudrosti Uzvišenog Boga.
U skladu s rečenim, mogućnost spoznaje skrivenih značenja i istina nejasnih ajeta otvorena je za istinske učenjake. Rečenica: Govore: “Mi u nju vjerujemo…” je u akuzativu stanja, koji obavještava o čvrstom vjerovanju. Zbog ovoga istinski učenjaci, oslanjajući se na mudrost Božiju, krenu u traženje istina koje su skrivene iza nejasnih ajeta. Oni su čvrsti i postojani u znanju, nikada se ne uznemiruju i nisu zabrinuti kad je riječ o razumijevanju nejasnih ajeta, jer vjeruju da nejasni ajeti potiču iz istog mjesta iz kojeg potiču i jasni ajeti i razmišljaju o tome da se iza zastora moraju nalaziti zbilje na koje vanjština izraza ne ukazuje te stoga shvataju hermeneutiku nejasnih ajeta.
Primjeri nejasnih ajeta
Prethodno smo rekli da se tešabuh u Kur'anu dijeli na prirodni i neprirodni, a u nastavku ćemo za njih navesti po jedan primjer.
1. Poricanje dimenzionalnosti i prostornosti
Dimenzionalnost i prostornost (tehajjuz) podrazumijevaju zauzimanje mjesta i posjedovanje posebnih strana (desno, lijevo, ispred, iza, gore i dolje). Ove osobine pripadaju materijalnim bićima i nužnost su tjelesnosti.
Prostornost i dimenzionalnost se odriču Biti Božijoj, jer je Bog nematerijalan Bitak, znači Bitak koji je iznad materije i čist od svih tjelesnih osobina.
Ebu-l-Hasan Eš'ari, predvodnik eš'arija, vjeruje u prostornost i dimenzionalnost, odnosno da Bog Uzvišeni ima mjesto, kao i da se nalazi u nekom smjeru, tj. gore, a kao dokaz za svoju tvrdnju navodi kur'anske ajete, kao što su:
اَلرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى
Milostivi, Koji upravlja svemirom svim…[7]
يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ
On upravlja svima, od Neba do Zemlje, a onda se sve to Njemu vraća…[8]
يَخَافُونَ رَبَّهُم مِّن فَوْقِهِمْ
Boje se Gospodara svoga Koji vlada njima…[9]
Imamije i mu'tezilije, uzimajući u obzir kur'anski ajet: Ništa nije kao On! (لَيْسَ کَمِثْلِهِ شَيْءٌ)[10], koji je jedan od jasnih ajeta, Uzvišenog Boga smatraju čistim i uzvišenim od svakog oblika sličnosti sa stvorenjima, a spomenute ajete – koje su Eš'ari i njemu slični učinili nejasnim – podvrgavaju hermeneutici i tumače ih uzimajući u obzir da se njima alegorijski ukazuje na neka značenja, te tvrde da je mjesto Božije – ako se za Njega može zamisliti mjesto – u uzvišenijem i višem svijetu od zemaljskog svijeta i iz tog svijeta se sva dobra i blagodati slijevaju na stanovnike Zemlje, a isto tako, i dobra djela robova se uzdižu prema Njemu. Inače, Uzvišeni Bog se ne nalazi u nekom posebnom smjeru.
فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ
…Kuda god se okrenete, pa – tamo je Allahova strana…[11]
Ajeti na koje se eš'arije pozivaju da bi dokazali svoje tvrdnje su, ustvari, bili jasni ajeti, a muslimani su na početku islama, imajući zdravu prirodu, shvatali značenja na koja oni ukazuju. Međutim, poslije su eš'arije u odbrani svojih stavova posegli za ovim ajetima te su ih svojim tefsirom učinili nejasnim. Dakle, sličnost (tešabuh) u ovakvim ajetima je neprirodna.
2. Volja i slobodan izbor
Kako što smo rekli u definiciji prirodne sličnosti, uzrok pojave ove vrste sličnosti je bila uzvišenost značenja i sažetost izraza. Jedan od ajeta u kojima postoje ove vrste sličnosti je i ajet:
وَ مَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللهَ رَمَى
…I ti nisi bacio kada si bacio, nego je Allah bacio…[12]
Arapi u to vrijeme iz ovog ajeta shvatali su prisilu (جَبْر), dok ovaj ajet ukazuje na beznačajnost čovjekove moći u odnosu na druge činioce koji utiču na njegova djela po slobodnom izboru, a koja se čine sa dozvolom Uzvišenog Boga. Shvatanje ovog značenja za ljude koji su živjeli u Poslanikovo, s.a.v.a., vrijeme bilo je teško te je sličnost u ovom ajetu prirodna.
Izvor: Mohammed Hadi Ma'refet, Uvođenje u kur'anske znanosti, Fondacija „Mulla Sadra“, Sarajevo, 2013., preveo sa perzijskog: Arman Berberac
[1] Muhkem se u Kur'anu koristi u tri različita značenja. Za opširnija pojašnjenja pogledati ‘Ulumu Kur'ani, str. 271.
[2] Junus, 32.
[3] Ez-Zuhruf, 3.
[4] ‘Ulumu Kur'ani, str. 281-285.
[5] Izvori i osnove tefsira su pomagala u otklanjanju nejasnoća.
[6] El-Kehf, 78. Riječ te'vil pored navedenog ima i druga značenja. ‘Ulumu Kur'ani, str. 274-276.
[7] Ta-Ha, 5. Doslovan prijevod, na koji se i Eš'ari poziva, bio bi: Milostivi, Koji se iznad Prijestolja uzvisio.
[8] Es-Sedžda, 5.
[9] En-Nahl, 50. Doslovno: Boje se Gospodara svoga Koji je iznad njih.
[10] Eš-Šura, 11.
[11] El-Bekare, 115; Ulumu Kur'ani, str. 299-303; Et-Temhid, sv. 3, str. 126.
[12] El-Enfal, 17.