Hafiz Širazi i pristup njegovoj poeziji

Hafiz Širazi, najpoznatiji iranski lirski pjesnik, rođen je početkom, a umro krajem 7. vijeka po Hidžri. U nesređenim okolnostima Širaza, tokom prelaska ovog grada iz ruku jednih u ruke drugih vlastodržaca i moćnika, Hafiz je uspio da nauči Kur'an napamet, pronikne u duboki smisao njegovog komentara (tafsir) i egzegeze (ta'wil), postane muzički znalac lijepog glasa, približi se arapskom jeziku, poeziji i uopće književnosti (adab), svestrano prouči perzijsko književno i misaono naslijeđe te da u većoj mjeri ili manjoj mjeri stekne znanja o drugim naukama toga vremena: islamskom pravu (feqh), jezikoslovlju (logat), retorici (balagat), teozofiji (hekmat), teologiji (kalam) i gnosticizmu (‘erfan). Njegovo izvanredno pamćenje i prisutnost duha pomogli su da se stečeno tokom bavljenja naukom i poezijom u njegovoj svijesti održi i ne zaboravi. Hafizov istančan, njegovani ukus omogućio mu je spoznaju ljepote i dubokih umjetničkih finesa. Savremeno vladajući perzijskim jezikom uspio je da, uz pomoć rafiniranog ukusa i u iznimno raznovrsnim formama, kreira najfascinantnija otjelotvorenja ljepote u jeziku, te da, pored komunikacijske funkcije jezika, u potpunost dočara njegovu estetsku ulogu. Pronicanje u Kur'an, pažljiva analiza ljudske naravi, promišljanje o egzistenciji i sudbini ljudskog roda, te svestrano suočavanje sa životom i brojna iskustva stečena u životu sa drugima, pred Hafizom su otvorili vratašca kroz koja je Boga, čovjeka i svijet mogao da vidi iz drugačije perspektive. Iako su se djelići te perspektive nejasno ukazivali još u kontrastima projekcije primjetne u veličanstvenom naslijeđu prethodnika, u Hafizovoj poeziji postala je jasnom i očiglednom. Upravo je osmatranje kroz ta vratašca dovelo do toga da je Hafiz svoje životno djelo ograničio na četiri ili pet stotina gazela, koji predstavljaju rezultat trenutaka snažnih emocija prožetih njegovom suzdržanošću; tako je nastao naizgled omaleni plod koji je predstavljao sukus znanja, imaginacije, promišljanja i ukusa jednog naroda, tokom pjesnikovog uzbudljivog života.

Među svim iranskim pjesnicima klasičnog i savremenog perioda, ne znam ni za jednog čija poezija, poput Hafizove, čitaočevu svijest zaokuplja iskustvom. To iskustvo ima promjenjivo ozračje i komplikovane, različite dimenzije. U zaglušujućim, u isto vrijeme međusobno isprepletenim i razdvojenim talasima tog iskustva, koji stalno mijenjaju pravac, ne može se pronaći put ka jednom odredištu.U kolopletu brojnih, međusobno izukrštanih puteva tog iskustva, može se steći jedino osjećaj izgubljenosti; poput izgubljenosti čovjeka u svijetu uvjetovanom predodređenjem njegovog bitka. Struktura tog iskustva u našoj svijesti manje-više je slična strukturi i slici iskustva koje se tokom nastajanja poezije vjerovatno odigralo u Hafizovoj svijesti. Riječi, konstrukcije slike, značenje i brojne vrste simulacije (iham), te jezičkih i strukturnih finesa, u Hafizovoj poeziji takve su prirode da nas podstiču na otkrivanje zatomljenih značenja čije postojanje naslućujemo, u svakom kutku naše svijesti bude kontraste nejasnih i varljivih, udaljenih i bliskih značenja, i ostavljaju nas u raskošnoj zatečenosti i smetenosti između sumnje i uvjerenja, postojanosti i promjenjivosti, nemira i spokoja.

Osvrti u Hafizovoj poeziji na ideje i vjerovanja preovladavajuća u tadašnjem društvu kazuju da ih sam pjesnik ne prihvata. Oni predstavljaju sredstvo kritike i prikriveni prigovor onima koji, tvrdeći da to vjerovanje i ideje prihvataju, na djelu ih se ne pridržavaju; ti osvrti također jesu satirična i prikrivena kritika ideje koja u sferi racionalnog i praktičnog ispoljava nedorečenost.

Hafiz nije osjetljiv ni na jednu zvaničnu, školski razrađenu ideju. Međutim, osjetljivost spram predodređenosti čovjekove sudbine jedan je od njegovih emocionalnih pokretača. Neosjetljivost s jedne i osjetljivost s druge strane su jedan od faktora intezivnog i raznovrsnog pokretanja emocije, a dosljedno tome i mišljenja. Slijedite li u Hafizovoj poeziji bilo koje uvjerenje ili ideju, nastojeći da razotkrijete njene osnovne odlike, prije ili kasnije ona će poput ribe iskliznuti i nestati u uzburkanim valovima njegove poezije. Stoga razumijevanje i analiza mišljenja i neke posebne tačke gledišta kroz jedan ili nekoliko gazela predstavljaju projekciju i pojašnjenje jednog dijela komplicirane strukture Hafizove svijesti, a ne dokaz njegovog generalnog uvjerenja i gledišta. Hafizovo nepriklanjanje nekom posebnom, jednostranom uvjerenju proizlazi iz njegove situiranosti u položaju imanentnom čovjekovoj prirodi i pažnje koju poklanja duhovnim oscilacijama i sukobima ovog napola anđeoskog, a napola životinjskog bića. Smještenost u nemirnom i nestalnom međuprostoru tijela i duše, podnošenje iscrpljujuće duhovne muke življenja na tački sudara dviju suprotstavljenih sila, jeste podnošenje teškoće bivanja čovjekom. Hafizova poezija slika tog čovjeka i probleme njegove tegobne egzistencije. Tjelesna iskušenja i lahori duha u Hafizovoj poeziji su na različite načine prisutni jedni pored drugih. Upravo zbog toga u njegovoj poeziji ne može se tragati za nekom stalno prisutnom idejom i harmoničnim etičko-filozofskim sistemom. Takvo traganje uvijek će se okončati u sumnji i zgranutosti. Kazivanje o iskustvu, onako kako se ono odvija u Hafizovoj svijesti, u najznačajnijim njegovim gazelama, moguće je samo uz pomoć riječi oslobođenih iz okova  njihovog jednodimenzionalno, leksičkog značenja, jer je Hafizovo intimno pjesničko iskustvo praćeno oslobađanjem svijesti iz jarma racionalne logike. Jezik, čija je sposobnost ograničena na prenošenje poruke i logičnih misli otrgnutih iz ukupnog mentalnog iskustva, za takvo što nije sposoban. Jezik Hafizove poezije prepun je simbola, tajni i nejasnih sjenki. Premda je Hafizov jezik, poput jezika Objave, naizgled zajednički jezik koji reflektira realnosti izvanjskog svijeta i događaje u njemu, on, ustvari, predstavlja odraz unutranjih briga čovjeka i vječitih istina, slobodnih od ograničenja vremena i mjesta. Višeznačnost ili, bolje rečeno, mogućnost višeznačnog tumačenja i poticanje različitih značenja te na prvi pogled, spoljašnja nesređenost Hafizove poezije nisu izvještačeni, već su rezultat predodređenosti pjesničkog iskustva koje svoju specifičnu logiku nameće pjesniku što sebe nije zatočio u zidine neke unaprijed razrađene ideje i vjerovanja. Kada je Hafiz u pitanju, ne može se govoriti ni o kakvom svjesnom oponašanju nekog stila ili određenog uzora. Svjesno oponašanje riječi Objave, bez postojanja ovog iskustva i plodnog tla koje ga je omogućilo, samo bi dovelo do nastajanja nesuvisle, ništavne i isprazne poezije bez ikakvog smisla i sadržaja.

Ukoliko se sa Hafizovom poezijom ne suočavamo na osnovu unaprijed stvorene mentalne podloge, ta poezija komentira našu svijest, a kazivanje komentara naše svijesti iz jezika Hafizove poezije naše je tumačenje njenog unutarnjeg značenja. Iako je moguće da se to unutarnje tumačenje, usljed različitosti svijesti čitalaca, ukaže u različitim značenjima, svako od tih značenja otkriće dio iskustva koje se zbilo u Hafizovoj svijesti, a njegova poezija predstavlja formalni i jezički iskaz tog iskustva. Prema tome svako tumačenje unutarnjeg značenja Hafizove poezije, u ovoj perspektivi, predstavlja pretvaranje izvanjske forme Hafizovog govora u njeno istinito, unutarnje značenje, tj. ono iskustvo podstaknuto u njegovoj svijesti. Zbog toga unutarnje tumačenje Hafizove spoznaje znači spoznavanje samoga sebe, ili uopćeno kazano, spoznavanje čovjeka. Ukoliko Hafizova poezija posjeduje humanističku  vrijednost i etičku misiju, treba ih posmatrati iz ovog ugla. Da bismo spoznali vlastitu ljudsku dužnost i obavezu i da bismo djelovali u skladu s njima, prije svega je potrebno da spoznamo istinu postojanja i vlastiti egzistencijalni položaj u svijetu. Ta spoznaja u našu svijest i dušu neće prodrijeti prihvatanjem vjerskih propisa i filozofsko-etičkih opravdanja; ostvariva je putem individualnog iskustva koje može činiti jedan dio naše ličnosti. Ulazak u tajnoviti svijet Hafizove svijesti i prisustvo u ozračju gdje su se riječi, kao svilene bube, oslobodile iz tamnica učahurene ustaljenosti i svog leksičkog značenja, te, poput leptira, svoje skrivene vrijednosti i mogućnosti odnijele sa sobom u poljanu – znači naći se u spektru iskustva koje ozbiljuje empirijsku samospoznaju. U tome svijetu, tajna egzistencije i čovjekovog predodređenja razotkriva se u perspektivi pogleda srca i duše. Spoznaja veličine teškog bremena ljudskosti daruje duši  nepomućenost i pročišćava srce.  U blijesku tog pročišćenja, kratkovide ostrašćenosti, uskogrudnosti, naivnosti i nedostojne, banalne sklonosti gube značaj, a u nama se rasplamsava snaga časti, traganja za istinom i borbe protiv licemjerja. Hafizova poezija je kapija koja omogućava ulazak i prisustvo u središtu ovakvog iskustva.

Ako ne svi svakako veći broj Hafizovih gazela ima strukturu čiji je plan uobličen iz iskustva ostvarenog u Hafizovoj svijesti, pod uticajem specifičnog emocionalnog podstreka u trenutku nastajanja poezije. Dvije najznačajnije razlike Hafizove poezije u odnosu na poeziju ostalih iranskih klasničnih pjesnika su: 1. upravo ta mentalna i unutarnja struktura, u koju se, uglavnom, može proniknuti ne samo u jednom stihu, već u čitavom gazelu; 2. očuvanje u što je moguće većoj mjeri dimenzija i elemenata mentalnog iskustva, u okviru jednog stiha i u opsegu jednog gazela. Usljed nepostojanja ostrašćene ovisnosti i jednom specifičnom svjetonazoru, kao i pjesnikove objektivne spoznaje o čovjeku – stvorenju između meleka i životinje, zbog senzibiliteta i obuzetosti duhovnim uzbuđenjima i stanjima proisteklim iz spoznaje takvog položaja u međuprostoru, kao i na osnovu sveobuhvatnih životnih iskustava i kulturnog naslijeđa i bogatstva, Hafizovo mentalno iskustvo je i mnogo raznovrsnije i „raznobojnije“ nego što je to slučaj sa drugim perzijskim pjesnicima, a i mnogo je prostranije i ispunjenije; rezultat toga je da se značenje u usku posudu jednog gazela može sliti samo uz krajnju prenatrpanost. U konačnici, stvarni opseg značenja, zbog nedostatnosti posude se lomi i rasipa. Upravo zato u Hafizovoj poeziji, umjesto da, kada je uobičajeno, spoznajemo onoliko koliko vidimo, osjećamo mnogo više od onog što vidimo. Da je Hafiz, poput Rumija, zbir svojih asocijacija, umjesto zgusnutog, sažetog smještanja u uskoj posudi jednog gazele, slobodno i široko razlio u koritu mesnevije, uvijek pripravne za širenje i prepune različitih ogranaka i rukavaca, umjesto četiri-pet stotina gazela – da je Hafiz sabrao svoj divan, zamjetan broj gazela bi izbacio – sada bismo imali još jednu mesneviju od nekoliko desetina hiljada stihova. Hafizov Divan je jedna iznimno zbijena mesnevija; ona predstavlja projekciju uzbudljive duhovne avanture iranskog čovjeka na stranici površine jednog nokta. Takva projekcija se, neminovno, doima toliko umanjenom da običnom, površnom oku biva uskraćeno viđenje brojnih njenih detalja. I iskusnom oku slikara su potrebne brojne pripreme da bi u tome uspio. Kako bi ostvario tu značajnu zadaću, tj. širok opseg značenja smjestio u usku posudu gazela, Hafiz je upotrijebio raznovrsne finese. Brojne vrste simulacije (iham) i proporcionalnosti (tanasob), usljed ranijeg konteksta i načina upotrebe u perzijskoj poeziji, u Hafizovoj poeziji se teže pronalaze, no nema sumnje da je dijapazon ovih finesa i veoma brojan i raznovrsan, te da su ponekad jedinstvene i iznimno delikatne i skrivene. Strah od optužbi za fantaziranje i nenaučni metod ne treba da se ispriječi pred pokušajima otkrivanja i predstavljanja umjetničkih finesa Hafizove poezije. Takav strah ne samo da će onemogućiti otkrivanje i ukazivanje na prikrivene finese u Hafizovoj poeziji, nego će se i prepriječiti na putu spremnosti da se prihvati rizik i da se u njegovoj poeziji utopi. Metod traženja spasa i izlaza u suočenju sa Hafizovom poezijom jedan je od faktora pojave komentara ograničenih na tumačenje riječi, termina, aluzija i poznatih književnih ukrasa, kao i zapisivanja svih Hafizovih stihova u formi jednostavne i tečne proze, te, ponekad, pokušaja da se riješe poteškoće u razumijevanju nekoliko čuvenih složenih stihova. U isto vrijeme, olahko se prelazi preko velikog broja naizgled jednostavnih stihova za koje su neophodni tumačenje i komentar.

Taqi Pournamdaryan

Izvor: Znakovi vremena, časopis za filozofiju, religiju, znanost i društvenu praksu, Naučnoistraživački institut „IBN SINA“, dvobroj 22/23, Sarajevo, zima – proljeće 2004.