Sadi Širazi

Abu-Muhamad Muslihu-ud-Din Mušrif ibn-Abdulah Širazi (Perzijski: ابومحمد مصلح‌الدین بن عبدالله شیرازی‎‎), poznatiji pod književničkim pseudonimom Saadi ili (سعدی Saʿadi), također poznat i kao Saadi od Širaza (سعدی شیرازی Saʿadi Širazi), bio je jedan od velikih perzijskih pjesnika i književnika srednjovjekovnog doba. Poznat je ne samo u zemljama koje govore perzijski, nego je bio citiran i u zapadnim izvorima. Poznat je po kvalitetu njegovih djela i po dubini socijalnih i moralnih misli. Saadi je široko priznat kao jedan od najvećih pjesnika klasične književne tradicije, stekavši nadimak Gospodar govora ili Gospodar među perzijskim učenjacima.

Rođen u Širazu u Iranu oko 1210. godine, otac mu je umro dok je bio dijete. Ostavio je sjećanja na izlaske sa svojim ocem kao dijete tokom praznika.

U svojoj mladosti, Saadi je iskusio siromaštvo i poteškoće i napustio je svoj rodni grad da bi otišao u Bagdad u potrazi za boljim obrazovanjem. Kao mladić se upisao na Nizamiju Univerzitet, gdje je pohađao islamske nauke, pravo, način vladavina, historiju, arapsku književnost i islamsku teologiju.

Teški uslovi nakon mongolske invazije Harezma i Irana su ga doveli do toga da trideset godina luta u inostranstvu i kroz Anadoliju. Posjetio je Adansku luku i kod Konje sreo religiozne ratne propovjednike, Siriju (gdje pominje glad u Damasku), Egipat (gdje opisuje muziku, bazare, svećenstvo i elitu), i Irak (gdje posjećuje luku u Basri i rijeku Tigar). U svojim spisima spominje kadije, muftije Al-Azhara, veliki bazar, muziku i umjetnost. U Alepu, Saadi se pridružio grupi sufija koji su se odlučno borili protiv krstaša. Saadija su zarobili krstaši u Akri gdje je proveo sedam godina kao rob kopajući rovove oko tvrđave. Kasnije je pušten, nakon što su mameluci platili otkupninu za muslimanske zatvorenike u krstaškim tamnicama.

Saadi je posjetio Jeruzalem i onda pošao na hodočašće u Meku i Medinu.Veruje se da je možda također posjetio Oman i druge zemlje na jugu Arapskog poluostrva.

Zbog mongolskih invazija je bio prinuđen da živi u zabačenim područjima i sretao je karavane, preplašene za svoje živote na Putu svile. Saadi je živio u izolovanim kampovima za izbjeglice, gdje se upoznao i sa razbojnicima, imamima, ljudima koji su nekada posjedovali ogromna bogatstva ili komandovali vojskama, intelektualcima i običnim ljudima. Dok su Mongoli i Europljani (kao što je Marko Polo) naginjali ka vladarima i dvorskom životu vladavine Ilkanata, Saadi je bio među običnim preživjelima iz regije razorene ratom. Sjedio je u udaljenim čajdžinicama kasno noću i razmenjivao poglede sa trgovcima, seljanima, propovjednicima, putnicima, lopovima i sufi prosjacima. Dvadeset ili više godina se držao istog načina propovjedanja, savetovanja, i učenja, težeći u svojim propovjedima mudrosti i kritikujući mane svog naroda. Saadijeva djela se odražavaju na živote običnih Iranaca koji pate od kolebanja, agonije i sukoba tokom burnih vremena invazije Mongola.

Konačno se vraća u Perziju gdje se sastaje sa prijateljima iz detinjstva u Isfahanu i drugim gradovima. U Horasanu se sprijateljio sa turskim emirom po imenu Tugral. Saadi se pridružio njemu i njegovim ljudima na putu do Sinda gdje upoznaje Pir Putura, pratioca perzijskog sufija velikog gospodara Šejha Usmana Marvandvija (1117–1274). Također piše u svojim spisima o putovanjima sa turskim emirom Tugralom u Sind (Pakistan preko rijeke Ind i pustinje Tar), Indiju (pogotovo Somnat, gdje nailazi na Bramane), i Centralnu Aziju (gdje upoznaje ljude koji su preživili invaziju Mongola kod Harezma). Tugral unajmljuje Hindu stražare. Tugral kasnije ulazi u službu bogatog Delhi Sultanata i Saadi je pozvan u Delhi i kasnije posjećuje vezira Gudžarata. Tokom boravka u Gudžaratu, Saadi saznaje više o Hindusima i posjećuje veliki hram u Somnati, odakle bježi zbog neprijatnog susreta sa bramanima. Saadi se vratio u Širaz prije 1257. godine (godina kada je završio Bustan). Saadi je u svojoj poeziji oplakivao pad Abasidskog halifata i uništenje Bagdada od strane Mongola, koje je vodio Hulagu, u februaru 1258. godine.

Kada se ponovo pojavio u rodnom gradu Širazu, vjerovatno je bio u kasnim četrdesetim godinama. Širaz, pod vladavinom Atabaka Abubakra Sada ibna Zengija (1231–60), salguridskog vladara provincije Fars, uživao je period relativnog mira. Saadi ne samo da je bio pozdravljen pri dolasku u grad, nego mu je ukazano veliko poštovanje od strane vladara i ubrajao se među velikanima provincije. Neki od Saadijevih najpoznatijih hvalospjeva su napisani u znak zahvalnosti i veličanja vladajuće kuće i stavljeni nalaze se na početku njegovog znamenitog djela Bustana. Ostatak života Saadi je, izgleda, provedeo u Širazu.
Saadijeva najpoznatija djela su Bustan (Voćnjak) završen 1257. godine i Đulistan (Ružičnjak) iz 1258. godine. Bustan je napisan u stihu. Sastoji se od priča koje prigodno ilustruju standardne vrline preporučene muslimanima (pravda, plemenitost, skromnost, zadovoljstvo) i razmišljanja o ponašanju derviša i njihovim ekstatičkim običajima. Gulistan je većinski pisan u prozi i sadrži priče i lično doživljene anegdote. Po svom dubokom misaonom sadržaju ,zanimljivim motivima,slojevitosti ,iscizeliranom stilu i nedostižnoj ljepoti u jednostavnosti stila Sadijev Gulistan je nadživio vijekove i zadivio civilizirani svijet.U svakoj misli,svakom stihu,ogleda se autorovo životno iskustvo i mudrost. Za njega su moralne vrijednosti društva i čovjeka kao jedinke na prvom mjestu. Komponenta koja dominira ovim djelom je duhovna snaga ,što pisac uvijek i na svakom mjestu naglašava. Odnos siromaštvo-bogastvo,poštenje-nepoštenje,pravda-nepravda,bogobojaznost-razvrat,darežljivost-škrtost i slične kategorije ,jasni su simboli Gulistana.

Saadi je također zapamćen kao panegirista i liričar i autor je mnogih oda koje prikazuju ljudska iskustva, a također je autor specifičnih oda kao što je jadikovanje nad padom Bagdada nakon mongolske invazije 1258. godine. Njegovi tekstovi se nalaze u Gazalijat (Lirika), a njegove ode u zbirci Kasaida. Takođe je poznat po velikom broju djela na arapskom jeziku. U Bustanu, Saadi piše o čovjeku koji priča o svom životu za vrijeme bitke sa Mongolima:

U Isfahanu sam imao prijatelja koji je bio ratoboran, vatren i lukav….poslije dugog vremena sam ga sreo: „O lovcu na tigrove! uzviknuo sam, šta te je učinilo da izgledaš oronulo kao stari lisac?“ Nasmijao se i rekao: „Od dana rata protiv Mongola, izbacio sam iz glave misli o borbi. Tada sam vidio zemlju prošaranu kopljima poput šume od trske. Podigala se kao dim prašina sukoba; ali kada sreća nema, od kakve je koristi bijes? Ja sam onaj koji, u borbi, može koplje proturiti kroz prsten u šaci; ali, kako se moja zvezda i ja nismo sprijateljili, okružili su me sa svih srtrana. Iskoristio sam priliku za bijeg, jer se samo budala bori sa sudbinom. Kako mi moj šljem i oklop mogu pomoći, kada mi moja blistava zvijezda ne pokazuje naklonost? Kada ključ pobjede nije u šaci, niko ne može probiti vrata pohoda golim rukama.

Neprijatelj je bio kao čopor leoparda, a svi jaki kao slonovi. Glave heroja su bile obložene gvožđem, kao i kopita konja. Terali smo svoje arapske pastuve i kad su obe vojske naišle jedna na drugu, reklo bi se da su srušili nebo na zemlju. Od kiše strijela, koje su padale kao grad, oluja smrti se rađala na svakom koraku. Nijedan od naših vojnika nije izašao iz borbe a da mu oklop nije bio natopljen krvlju. Nisu naši mačevi bili tupi, već je to bila osveta zvijezda loše sreće. Nadjačani, predali smo se, kao što bi se riba predala, i iako je zaštićena krljuštom, uhvaćena je kukom i mamcem. Pošto je sreća okrenula svoje lice, beskoristan je bio naš štit protiv strijela sudbine.

Adamovi sinovi
Saadi je poznat po svojim aforizmima, od kojih je najpoznatiji Bani Adam (Adamovi sinovi), koji je dio Gulistana. Na delikatan način poziva na rušenje svih barijera između ljudskih bića.

بنى‌آدم اعضای یک پیکرند
که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوى به درد آورَد روزگار
دگر عضوها را نمانَد قرار
تو کز محنت دیگران بی‌غمی
نشاید که نامت نهند آدمی

Ljudi su dijelovi jednoga tijela
Jer čovjek je stvoren od iste materije.
Kad jedan dio oboli
Ni drugi ne ostaju u miru.
Ti, koji se ne brineš za nevolje drugih
Nisi dostojan da te zovu čovjekom.

Inspiracija za te stihove je hadis, ili izreka, poslanika Muhammeda u kojem kaže: „Primjer vjernika (Muslimana) u svojoj naklonosti, milosti i sažaljenju za druge se vidi na primjeru tijela. Kada boli bilo koji ud, cijelo tijelo reaguje nesanicom i groznicom.“”

Saadi pravi razliku između duhovnih i praktičnih, ili svjetovnih aspekata života. U Bustanu, na primjer, duhovni Saadi koristi zemaljski svijet kao odskočnu dasku da sebe odvede van zemaljskih carstava. Slike u Bustanu su delikatne po prirodi i umirujuće. U Gulistanu, s druge strane, svjetovni Saadi smanjuje duhovnost da dodirne srce svojih saputnika. Ovdje su slike živopisne i, zahvaljujući Saadijevoj spretnosti, ostaju trajno u umu čitaoca. Takođe je realistična podjela: šejh koji propovjeda u tekiji doživljava potpuno drugačiji svijet od trgovca koji prolazi kroz grad. Jedinstvena stvar u vezi Saadija je da otjelovljuje i sufiju i šejha i putujućeg trgovca. Oni su, kako i sam kaže, dva zrna badema u istoj ljusci.

Saadijev stil proze, opisan kao „jednostavan, ali nemoguć za imitirati“ teče prilično prirodno i bez napora. Njegova jednostavnost, međutim, zasniva se na semantičkoj mreži sastavljenoj od sinonimije, homofonije, i oksimorona poduprtih unutrašnjim ritmom i spoljašnjom rimom.

Glavni među ovim radovima je Geteov West-Oestlicher Divan. Andre de Rier je bio prvi Europljanin koji je predstavio Saadija na Zapadu, putem djelimičnog francuskog prevoda Gulistana 1634. godine. Adam Olearius se ubrzo pojavio sa potpunim prijevodom Bustana i Gulistana na njemački 1654. godine.

U svojim Predavanjima o Estetici, Hegel je pisao:

Panteistička poezija je imala, mora se priznati, viši i slobodniji razvoj u islamskom svijetu, pogotovo među Perzijancima … Puno cvjetanje perzijske poezije dolazi do vrhunca potpunog preobražaja u govoru i nacionalnom karakteru, kroz Mohamedianizam …

U kasnijim vremenima, poezija ovog reda (Firdovsijeva epska poezija) je imala nastavak u ljubavnoj epici izuzetne nježnosti i slasti; ali je uslijedio preokret ka didaktici, u kojoj je, sa bogatim životnim iskustvom, Saadi bio gospodar prije nego što je potonula u dubine misticizma koji je učen i preporučen u nevjerovatnim pričama i legendarnim naracijama velikog Dželaludina Rumija.

Aleksandar Puškin, jedan od najslavnijih ruskih pjesnika, citirao je Saadija u svom djelu Evgenije Onjegin, „kao što je Saadi pjevao u ranijim godinama, ‘neki su daleko, neki su mrtvi’.“Đulistan je imao uticaja na bajke Žan de Lafontena. Bendžamin Frenklin je također u jednom od svojih djela, DLXXXVIII Priča o proganjanju, citirao jednu od Saadijevih priča iz Bustana, navodno ne znajući izvor. Ralf Voldo Emerson je također bio zainteresovan za Saadijeva djela, sam doprinoseći nekim izdanjima prijevoda Saadijevih djela. Emerson, koji je čitao Saadija samo u prevedenom obliku, poredio je njegovo pisanje sa Biblijom, u smislu mudrosti i ljepote naracije.

Izvor: balkan.sahartv.ir