Ibn Haldun

Velijuddin Ebu Zejd Abdurrahman ibn Muhammed ibn Muhammed ibn Hasan ibn Muhammed ibn Džabir ibn Muhammed ibn Ibrahim ibn Abdurrahman ibn Haldun rođen je prvog dana mjeseca ramazana 1332/732. godine u Tunisu,[1] a umro je dvadeset i petog ramazana 1406/808. godine u Kairu.[2]

Ibn Haldun pripada porodici Beni Haldun iz Sevilje[3] u Španiji.[4] Njegov djed Muhammed je 1227/625. godine otišao u Tunis, gdje je bio na položaju Ebu Hafsovog vezira, a nakon njega je bio vezir njegovog sina Mustensira.[5] Ibn Haldunov otac, koji se također zvao Muhammed, u mladosti se bavio vojničkim i činovničkim poslovima, da bi se kasnije pod uticajem Abdullaha Er-Rundija, poznatog islamskog pravnika i poznavaoca arapske književnosti, posvetio vjerskom pravu i književnosti. Vrlo brzo postaje stručnjak za vjersko pravo i književnost. Umro je 1349/749. godine u vrijeme kada je Ibn Haldun imao osamnaest godina[6] od neke bolesti koja je harala u to u vrijeme.[7]

Razdoblja Ibn Haldunovog života

Razdoblja Ibn Haldunovog studiranja, izučavanja nauke, te političkog i društvenog djelovanja možemo podijeliti na sljedeći način:

1.Razdoblje dječaštva i mladalaštva te razdoblje studiranja

Ibn Haldun je odrastao u porodici koja je uživala veliki društveni i naučni ugled. On je bio pod velikim uticajem znanja koje je imao o političkom djelovanju i položaju svojih predaka, a i pod uticajem odgoja i obrazovanja svog oca, koji je bio veoma učen čovjek. Mnogi su dolazili kod njegovog oca kako bi slušali predavanja. To je dovelo do toga da se Ibn Haldun sa mnogo žara bavi naukom i da produbljuje saznanja do kojih je došao, istovremeno se baveći istraživačkim i naučnim radom. Također, to ga je podstaklo da uđe u politiku i da na tom polju ostvari zapažene rezultate te da svoja društveno-politička znanja i iskustva prenese na papir. Ibn Haldun je veoma revnosno i s mnogo elana pristupio učenju.[8] Kod svog oca i drugih brojnih učenjaka izučavao je kiraet, gramatiku, hadis, fikh, racionalne nauke, logiku i ostale nauke.[9]

Sa osamnaest godina (godine 749. po Hidžri) ostaje bez oca i znatnog broja svojih profesora, koji su oboljeli od kolere. Međutim, zbog velike ljubavi prema nauci pridružuje se Ibn Abiliju kod koga je proveo tri godine.[10] Kada ga je profesor Ibn Abili napustio i otišao kod sultana Ebu Inana, završila se prva faza Ibn Haldunovog studiranja.

2.Razdoblje mladalaštva i politika

Kada je Ibn Haldunov učitelj otišao, Ebu Muhammed ibn Tafrakin – pobunjenik koji je mladog Ebu Ishaka Hafsija zadržao na tronu, ali je umjesto njega imao stvarnu vlast u zemlji – pozvao je Ibn Halduna da prihvati posao dvorskog sekretara i pisara. Ibn Haldun je prihvatio ponudu s ciljem[11] da što prije posjeti šire područje Magriba i da se okoristi znanjem tamošnjih učenjaka. Međutim, ta odluka ga je uvela u politiku. Iskoristio je priliku dok je putovao sa vojskom da pobjegne u Magrib gdje je upoznao veliki broj različitih učenjaka.[12] Godine 755. po Hidžri pridružuje se sultanu Ebu Inanu u Fesu gdje nevoljko prihvata poslove sekretara i pisara.[13] Istovremeno se druži sa brojnim istaknutim učenjacima koje je okupio Ebu Inan i uči od njih. U svojim brojnim djelima spominjao je imena učenjaka[14] koje je upoznao, s kojima je vodio rasprave, kod kojih je učio i od kojih je dobio saglasnost da predaje kiraet, književnost, tesavvuf, usuli fikh, kelam, fikh i druge nauke.[15] Tokom svog osmogodišnjeg boravka u Fesu obavljao je različite političke i diplomatske poslove u službi četvorice vladara i dvojice vezira, koji su bili neovisni i samostalni u odnosu na sultane čiji su bili namjesnici.[16]

Ibn Haldun je za vrijeme vladavine Ebu Inana, krajem 757. godine po Hidžri, pomogao pri bijegu svrgnutom sultanu Muhammedu ibn Abdullahu Hafsiju, koji je bio primoran na boravak u Fesu. On mu je obećao da će ga zauzvrat postaviti za svoga glavnog vezira i premijera kada ponovo preuzme vlast. Ebu Inan je saznao za taj događaj, pa je Ibn Halduna bacio u tamnicu.[17] U zatvoru je ostao sve do smrti Ebu Inana, odnosno pune dvije godine. Vezir Ebu Inana, Hasan ibn Omer – koji je nakon Ebu Inana preuzeo vlast – oslobodio ga je iz zatvora i ponovo postavio na položaj državnog sekretara i pisara.[18] Nakon što je Ebu Salim, zahvaljujući pomoći Ibn Halduna, došao na vlast, postavio je Ibn Halduna za posebnog sekretara i za glavnog kadiju.[19] Tokom dvogodišnje vladavine Ebu Salima prilike su bile naklonjene Ibn Haldunu jer je imao veoma dobru platu, ali i veliki uticaj na državnu politiku. Uživao je ogromno povjerenje kod sultana, tako da se u njegovom odsustvu brinuo o sultanovoj porodici.[20] Ibn Haldun je do 764. godine po Hidžri pratio sultana i bio izravno uključen u politiku, sve dok nije otišao u Španiju, kako bi pobjegao od stalnih pobuna, posvetio se mirnom životu i izučavanju nauke. Vladarima Magriba nije bilo svejedno kada je Ibn Haldun otišao u Španiju, pa su tražili od tamošnjih vladara da ga protjeraju. Godine 766. po Hidžri Ibn Haldun je, nakon obećanja magripskih vladara sultanu i raznoraznih klevetanja[21], bio prinuđen da preko mora ode u grad Bidžaji (Bejaie).[22]

Ebu Abdullah, vladar Bidžajea, toplo ga je dočekao te je naredio svim članovima državnog aparata da slušaju njegove riječi kada je u pitanju politika i vođenje države. Pored vođenja državnih i činovničkih poslova, Ibn Haldun je predavao u glavnoj džamiji u gradu i, kako je sam rekao, nije zanemario dužnost podučavanja.[23] Te okolnosti nisu trajale više od godinu dana. Ubijen je sultan Abdullah, a njegov amidžić Ebu-l-Abbas je poveo vojsku na grad Bidžaje. Da bi spriječio krvoproliće, Ibn Haldun je izašao pred Ebu-l-Abbasa i predao mu grad. On je, također, bio blagonaklon prema Ibn Haldunu i povjerio mu važne državne poslove. Međutim, kada je Ibn Haldun čuo ogovaranja iz naroda, odlučio je da se povuče iz državne uprave i uz dozvolu sultana Ebu-l-Abbasa odlazi u grad Biskra,[24] u današnjem Alžiru.[25] Sljedećih osam godina boravi u tom gradu i drugim gradovima kao što su Tlemsen, Fes i drugi, služeći tamošnjim vladarima. Tu boravi sve do 776. godine po Hidžri, kada odlučuje da se ozbiljnije posveti nauci i zbog toga se pridružuje sultanu Ebu Hamuu te napušta Tlemsen u namjeri da napravi savez lokalnih plemena. Odlazi kod pripadnika plemena Benu Amrif u blizini planine Kezul kod grada Ibn Selam. Ondje su ga dočekali veoma toplo, čak su doveli i njegovu porodicu iz Tlemsena i u njegovo ime se izvinili sultanu Hamuu. Na taj način se sakrio u tvrđavu Beni Selame[26] i na sve načine je izbjegavao vladare Magriba i Tlemsena. Ondje je odlučio da se udalji od političkih nevolja i da se posveti pisanju Mukadime (Uvod u Historiju svijeta).[27]

3.Razdoblje spisateljstva i predavanja

U Beni Selami provodi četiri godine i tu se posvećuje pisanju svoje Historije svijeta (Kitabu-l-‘ibar). Mada je imao teškoća sa naučnom i literarnom građom, osnovu ovog djela, a posebno njen uvodni dio (Mukadima), napisao je u ovoj tvrđavi. Međutim, s obzirom na to da je osjetio potrebu da provjeri ono što je napisao i da upotpuni svoja istraživanja, nakon četiri godine odlučuje da napusti taj grad i 780. godine po Hidžri odlazi u Tunis.[28] Sultanu Ebu-l-Abbasu piše pismo i od njega traži dopuštenje da se vrati u zemlju svojih predaka, što sultan prihvata. Ibn Haldun odlazi u Tunis. Muhammed ibn Urfe, muftija tog doba, dočekuje ga veoma toplo i šalje mu nekoliko svojih učenika da kod njega uče. Tako je Ibn Haldun, pored korištenja biblioteka za upotpunjavanje svojih saznanja i dovršavanje djela Kitabu-l-’ibar, zvanično i predavao. Kada je završio knjigu, jedan primjerak je poklonio sultanu.[29]

Polovinom mjeseca šabana 784. h.g. Ibn Haldun, pod izgovorom obavljanja obreda hadža, uz sultanovu dozvolu i opraštanje od istaknutih političkih i naučnih ličnosti, napušta Tunis. Početkom mjeseca zu-l-kadeta preko mora prelazi u Kairo. Kada su za njegov dolazak čuli tamošnji učenjaci i učenici, odmah su od njega zatražili da predaje na prestižnom univerzitetu “El-Azhar”, što je on i prihvatio.[30] Godine 786. sultan Zahir ga je postavio za vrhovnog kadiju u ustanovi Medrese salihijje, koja je pripadala sljedbenicima malikijskog mezheba. Međutim, nekoliko mjeseci nakon toga, prilikom putovanja prema Kairu Ibn Haldunova porodica je doživjela tragediju, tako da je on zbog žalosti i drugih obaveza odbio ovu ponudu. Nakon toga se isključivo posvetio predavanju i pisanju djela. Godine 789. po Hidžri odlazi u Mekku da obavi hadž i tokom tog putovanja susreće se sa velikim brojem islamskih učenjaka, nakon čega se ponovo vraća u Kairo i posvećuje predavanjima.[31] Godine 791. na sebe preuzima obavezu vođenja medrese Sargatmeš[32] gdje predaje hadis, Malikovu Muvettu i istovremeno vodi i Baibars hanikah. Međutim, nakon nekoliko mjeseci od toga odustaje.[33] Hidžretske 801. godine ponovo prihvata položaj vrhovnog kadije, dok 802. h. g. odlazi u posjetu Jerusalemu, Betlehemu i Hebronu, da bi se krajem mjeseca ramazana iste godine ponovo vratio u Egipat, ali zbog ogovaranja sljedeće godine na njegov položaj postavljaju drugu osobu. Nakon toga, Ibn Haldun donosi odluku da se više ne bavi politikom i sudstvom te da se posveti predavanju i pisanju knjiga.[34] U mjesecu rebiu-l-evvelu odlučuje da sa sultanom ode u Šam (Sirija) i da se susretne sa Timurlenkom. Ondje boravi trideset i pet dana i nakon pregovora sa Timurlenkom dobija jamstvo o sigurnosti i vraća se natrag u Egipat. Do 807. godine po Hidžri tri puta je obnašao funkciju vrhovnog suca i svaki put je smijenjen s tog položaja.[35] Sve ono što je rečeno o naučnom, političkom i pravnom djelovanju Ibn Halduna preneseno je iz njegove biografije, koju je dovršio prije svoje smrti.[36]

Djela i spisi

Mada Lisanuddin Hatib Muhammed ibn Abdullah,[37] bliski prijatelj Ibn Halduna koji je napisao njegovu biografiju,[38] navodi da je Ibn Haldun napisao knjige kao što su Risaletu fi-l-mantik, Risaletu fi-l-hisab, Talhisu li ba’di ma katebehu Ibn Rušd i Šarhu li kasideti-l-burda, spomenuta djela nikada nisu pronađena. Jedina knjiga koja je ostala od Ibn Halduna jeste Kitabu-l-’ibar ve-divanu-l-mubtada’ va-l-haber fi ma’rifeti-l- -ejjami-l-`arab ve-l-adžam ve-l-barbar ve men asarahum min zevi-l-sultani-l-ekbar. Ovo njegovo djelo je doživjelo veliki broj izdanja. Institut “Džemal” iz Bejruta navedeno djelo je štampao u sedam i osam svezaka (u osmom svesku se nalazi sadržaj i različiti indeksi), dok ga je institut “Daru-l-fikr” iz Bejruta štampao više puta.

Prvi svezak ove knjige poznat je kao Mukaddima[39] a nazvan je Prva knjiga. Drugi, treći, četvrti i peti svezak razmatraju historiju Arapa, islama i zemalja Mašrika u cjelini i nazvani su Druga knjiga. Šesti svezak i dvije trećine sedmog govore o historiji Berbera i Magriba, a jedna trećina sedmog sveska posvećena je Ibn Haldunovoj biografiji, koju je on sam napisao. Šesti i sedmi svezak poznati su kao Treća knjiga.[40]

Mukaddima ima šest dijelova, sto devedeset i tri uvoda i poglavlja. Rasprave koje se tiču izravno odgoja nalaze se u šestom[41] dijelu knjige pod naslovom Babu-l-ilm ve-t-ta’lim i smještene su u pedeset poglavlja.[42] Pored toga, u još petnaest poglavlja raspravlja o odgoju kao o zasebnoj temi. Također, Ibn Haldun se sporadično dotiče pitanja odgoja i obrazovanja u mnogim drugim poglavljima.

Izvor: Grupa autora, Stavovi islamskih mislilaca o obrazovanju i odgoju, sv. 4, Fondacija „ Mulla Sadra“, Sarajevo 2016., s perzijskog preveo: Sedad Dizdarević

[1] Ibn Haldun, Tarih Ibn Haldun, sv. 7, str. 503-511.

[2] Nasri, Albert, Bardašt va gozidei az mokaddame-je Ibn Haldun, str. 5.

[3] Sevilja je veliki grad u provinciji Andaluziji na jugu Španije. (Deh-hoda, Ali Akbar, Logatname, sv. 8, str. 375).

[4] Tarih Ibn Haldun, sv. 7, str. 509.

[5] Isto, sv. 2, str. 293.

[6] Isto, sv. 7, str. 510.

[7] Gonabadi, Mohammad Parvin, Prijevod Ibn Haldunove Mukaddime, sv. 1, str. 42.

[8] Tarih Ibn Haldun, sv. 7, str. 532.

[9] Isto, str. 530-531.

[10] Isto, str. 532.

[11] Isto, str. 533.

[12] Isto.

[13] Isto, str. 534.

[14] Između ostalih je spomenuo imena učenjaka kod kojih je učio, te Ibn Sinaovo djelo Išarat ve tanbihat (Vidi: Tarih Ibn Haldun, sv. 7, str. 536).

[15] Isto, str. 538.

[16] Ibn Haldun, Mukaddima, prijevod, sv. 1, str. 56.

[17] Tarih Ibn Haldun, sv. 7, str. 539.

[18] Isto, str. 539-540.

[19] Ibn Haldun, Mukaddima, prijevod, sv. 1, str. 57.

[20] Tarih Ibn Haldun, sv. 7, str. 545-548.

[21] Isto, str. 550-556.

[22] Ovaj grad se danas nalazi u Alžiru.

[23] Tarih Ibn Haldun, sv. 7, str. 560.

[24] Biskra, grad u Alžiru.

[25] Isto, sv. 7, str. 560-561.

[26] Ova tvrđava se nalazi u alžirskoj provinciji Tijara. (Vidi: Korben, Hanry, Tarih-e falsafe-je eslami, str. 398).

[27] Isto, str. 638-639.

[28] Isto, str. 639.

[29] Isto, str. 648-649.

[30] Isto, str. 640.

[31] Isto, str. 657, 667 i 672.

[32] Isto, str. 678. U Ibn Haldunovoj knjizi stoji “Salgamteš” što je najvjerovatnije greška, jer na 680. strani njegove knjige piše “Sargatmeš”. Sargatmeš je poznata medresa koju je sagradio Sejfuddin Sargatmeš Nasiri. (Vidi: Isto, fusnota 5).

[33] Isto, str. 681, 690, 702 i 703.

[34] Isto, str. 715 i 717.

[35] Isto, str. 729. i 740-742.

[36] Isto, str. 503-742.

[37] Autor knjige El-Ihatetu fi tarihi Garnate. (Vidi: El Fahuri, Hena va halilu-l-džar; Tarih-e falsafe dar džahan- eslami, str. 712.)

[38] El Husri, Sati’, Dirasatu an Mukadimmeti Ibn Haldun, str. 96.

[39] Ova knjiga je više puta štampana odvojeno od ostalih dijelova. Između ostalih, ovu knjigu je odvojeno štampala izdavačka kuća “Esteghlal” u Teheranu.

[40] Oni dijelovi šestog i sedmog sveska koji se tiču historije zemalja Magriba (Maroko, Alžir, Tunis) prevedeni su na francuski jezik te 1852. i 1856. godine štampani u Alžiru, a 1925. i 1927. godine u Parizu (Vidi: Dirasatu an Mukaddimeti Ibn Haldun, str. 98).

[41] Najvažniji principi i pravila odgoja navedeni su u šestom dijelu, u dvadeset devetom i trideset i prvom poglavlju ove knjige pod naslovima Podučavanje znanostima i Poučavanje djece.

[42] Prema pariskom izdanju šezdeset i jedno poglavlje.