Abu Rejhan Muhamed ibn Ahmed Biruni

(973-1048)

Biruni je poznati muslimanski mislilac perzijskog porijekla koji je živio krajem 10. i početkom 11. stoljeća.

Rođen je u naselju Nirun u okolini grada Kas, istočne prijestolnice Horezmijskog carstva. Biruni je prvih 25 godina života proveo u Horezmu. Svoj izvanredni naučni talent pokazao je već u ranoj mladosti.

U raznim periodima života napisao je slavna naučna djela iz oblasti matematike, astronomije, farmakologije, mineralogije, geografije i indologije. [1]

U sadržaju koji je sastavio u prilogu naučnom traktatu Muhameda ibn Zekerije Razija ovaj istaknuti mislilac spomenuo je preko 180 naslova svojih djela napisanih u vidu monografija, traktata, prijevoda, te nekih nedovršenih spisa. U tom sadržaju primjećujemo najmanje 115 naslova koji su direktno povezani sa nekom od raznih matematičkih disciplina.

Nažalost od navedenih naslova iz tog sadržaja preostalo je samo 28 djela. Upravo zato, njegova briljantna djela nisu u novije vrijeme prevedena na latinski jezik i tako nisu došla u ruke europskih istraživača.

Kada se govori o Birunijevim djelima, najprije treba spomenuti njegovu slavnu knjigu At-Tafhim. U prvom poglavlju te knjige, Biruni usredsređuje pažnju na geometriju, a u drugom poglavlju piše o aritmetici i algebri.

Biruni je također napisao na arapskom jeziku eminentno djelo Rašikat al-hind u kojem je prezentovao rezultate diskusija o odnosima između dva matematička objekta u skladu sa staroindijskom matematikom, te pisao o tome kako čvršće povezati starogrčku matematičku baštinu sa islamskom civilizacijom.

On je, između ostalog, ostavio za sobom i dva referentna matematička traktata pod nazivima Istihradž al-autar fi ad-dairati bi havas al-hatt al-munhani al-vaki'i fiha i Džam at-turuk as-saira fi marifati autur ad-daira, u kojima je razmatrao metode preciznog mjerenja hipotenuza u slučaju sfernih figura. U drugom naučnom eseju pod nazivom Fi an-nisab alati bajan al-filizat va al-džavahir fi al-hadžm ( O međusobnim zapreminskim odnosima metala i ostalih predmeta ), Biruni je pisao o inovativnim rješenjima u vezi sa mjerenjem specifične težine raznih predmeta, kao i o primjeni tih rješenja u matematici.

Ne treba zaboraviti da je on napisao dragocjena djela i o trigonometriji. Makalidu ilm al-haj'a, al-Makala as-salisa min kitabi Kanun al-Masudi (Treća poslanica iz Masudijevog Pravilnika) i Poslanica Abu Rejhanova Abu Saidu – neka su od poznatijih djela koja ukazuju na Birunijevo neosporivo znanje o ovoj matematičkoj oblasti.

Među njegovim slavnim astronomskim djelima možemo izdvojiti Istiab al-vudžuh al-mumkina fi san'a alusturlab (Komplementarni pregled mogućeg načina izrade astrolaba). U toj knjizi, pored toga što iznosi historijski pregled načina konstruisanja skoro svih različitih vrsta astrolaba, te uredno analizira logički tok njihovog nastanka, Biruni nudi opsežna objašnjenja o naučnim fundamentima metode izrade astrolaba. Primjera radi, kada govori o astrolabu.

Biruni u svom drugom naučnom djelu Tamhid al-mustakar li tahkiki ma'na al-mamar razjašnjava svoju metodologiju riješavanja astronomskih problema i nejasnoća. On tvrdi da na osnovu svoje inovativne metode dobija mogućnost da opaža kretanje nebeskih tijela kroz hipotetičke ekliptičke granice, te da ih nakon toga  proračunava matematičkim primjenjenim funkcijama koje zbog zajedničkog predmeta rasprave koristi u astronomiji. Njegovi naučni rezultati u ovoj dragocjenoj knjizi predstavljeni su tako što on najprije nudi opsežna konceptualna obješnjenja o određenom astronomskom pitanju, a zatim viziju svoje metodologije upoređuje sa pogledima ranijih astronoma. On na taj način iznosi briljantne i složene podatke o tradicionalnoj astronomiji.

Biruni je također napisao i veoma dragocjenu poslanicu o inovativnom astrolabu Fahri koji je Abu Mahmud Hodžandi kreirao u 10. stoljeću na osnovu ugla od 60 stepeni. Također je kratko razmotrio način mjerenja dužine određenog kopnenog prostora na osnovu preciznog sagledavanja i bilježenja veličine ugla na horizontu koji se primjećuje sa susjednih planina prilikom zalaska sunca. Rezultate svog istraživanja  Biruni je upisao u posljednje poglavlje svog naučnog djela o astrolabu.

Biruni je stručno sagledao i ostale racionalne i empirijske nauke. U svom otvorenom pismu Ibn Sini Biruni je eksplicitno kritikovao neke od osnovnih peripatetičkih principa fizičkog i metafizičkog svjetonazora. Ta čuvena poslanica, čiji se primjerci i danas čuvaju u nekim od velikih svjetskih biblioteka, godinama se izučavala u gotovo svim školama i naučnim akademijama širom islamskog svijeta. U njoj se jasno primjećuje Birunijev samostalan pristup razumjevanju filozofije, bez privrženosti Aristotelu i njegovim racionalnim principima.  S druge strane, Biruni u toj poslanici pokušava da na kritičan način sagleda određene elemente peripatetičkog pogleda.

Između ostalog on spominje pitanja o kretanju i vremenu u filozofiji i fizici, iznoseći svoje nove, pomalo reformatorske, ideje u okrilju deduktivnih, demonstrativnih i logički validnih metoda s jedne, i induktivnih, empirijskih i eksperimentalnih metoda s druge strane.

Biruni je napisao brojne knjige, kraće i duže spise, naučne traktate i poslanice o fizičkim, mineraloškim i mehaničkim naukama, kao i o pojedinim tehničkim disciplinama.

Na polju mehanike i tehničkih disciplina Biruni je za sobom ostavio slavna djela poput knjige Al-Kitabatu fi al-makajil va al-mavazin va šara'it at-tajar va aš-šavahin u kojoj je pisao o mjerama, vagama i uslovima mjernih poluga i tasova.

U gore spomenutom traktatu (An-nisab alati bajan al-filizat va al-džavahir fi al-hadžm) Biruni pokušava da pomoću inovativne vage koju je kreirao na osnovu Arhimedovih principa, predstavi dotad neprimjenjivanu metodu mjerenja specifične težine čvrstog materijala geometrijski nepravilnog oblika. Odmah potom, on navodi precizno izmjerene specifične težine osam različitih metala, petnaest drugih čvrstih materijala, i šest vrsta tečnosti. Povrh toga, Biruni detaljno razjašnjava i svoj metodološki pristup istraživanjima u vezi sa statistikom fluida. Prilikom mjerenja specifičnih težina i zapremina raznih minerala, ovaj slavni mislilac poštovao je slična pravila, tako da je pri mjerenju teških metala koristio zlato kao kriterijum i osnovnu mjernu jedinicu, a safir kada bi mjerio drago kamenje i dragulje.

Birunijev pribor za mjerenje specifične težine različitih materijala bio je veoma jednostavan. Riječ je o bokalu koji je sa jedne strane produžen da bi mu se dodala cijev i tako pružila mogućnost za eventualni protok vode. On je vagu instalirao ispod pomenutog bokala tako da se jedan tas vage direktno nađe ispod vrha pridodate cijevi. Pri mjerenju, Biruni bi bokal napunio vodom do te mjere da u cijevi ne ostane prostora za vazduh. Nakon toga polako bi stavljao sto miskala određenog materijala, dragog kamena ili bilo kojeg drugog materijala. Težina novog tijela zauzela bi određeni prostor, te bi se ista ta količina vode kroz pomenutu cijev prelila u tas koji je instaliran ispod cijevi. Na taj način Biruni ni veoma precizno izmjerio specifičnu težinu datog materijala i kasnije definisao odnos njegove gustine prema gustini iste količine vode. On u svojim objašnjenjima insistira na tome da preciznost njegovih mjera nije isključivo proizvod odabira određene količine datog materijala niti njegovog oblika. On  tvrdi da nezaprljanost metala, kamena ili drugog materijala čiju težinu mjerimo, bistrina vode koju koristimo u procesu mjerenja, i temperatura na kojoj realizujemo taj eksperiment, jesu izuzetno važni i utjecajni elementi.

Upravo zato je Biruni vodu koja mu je bila potrebna za hidrostatične eksperimente redovno donosio početkom jeseni iz određenog dijela rijeke Amu Darja u blizini Keneurgenča, nekadašnje prijestolnice Horezma.

Abu Rejhan je veći dio svojih eksperimenata objavio u periodu između 1009. i 1016. godine, dok je boravio u  Keneurgenču. Međutim, kada se 1017. na prijedlog sultana odselio u Gazni, gdje je imao na raspolaganju dio državnog budžeta, kao i drago kamenje i dragulje sultana Mahmuda Gaznavija, uspio je da sve do 1036. godine nastavi svoja istraživanja i usavrši eksperimente koje je ranije počeo.

Rezultati koje je Abu Rejhan Biruni postigao prilikom mjerenja bili su do te mjere precizni da su često jednaki rezultatima istraživanja u savremenom dobu.

Detaljna istraživanja nam potvrđuju da moderni svjetski naučnici za svoj napredak na polju hidrostatike, osim Arhimedu koji je zasnovao ovu naučnu oblast, u velikoj mjeri duguju Abu Rejhanu Biruniju. On je još u ono doba govorio da se specifična težina mijenja kada se povećava temperatura. On je također detaljno pisao o uticaju raznih pritisaka na tečnosti pri njihovom protoku. Osim toga njegove brojne uspjehe možemo sagledati i u oblasti statike. Naime, on je eksplicitno tvrdio da je gravitacioni sistem ispravan i da materijalne stvari prirodno teže centru zemaljske kugle. On, između ostalog, govori i da se plima i oseka pojavljuju usljed gravitacijskih sila koje proizvode Zemlja, Mjesec i Sunce. Stoga on se umnogome približava modernoj koncepciji tih termina. Po pitanju toplote, Abu Rejhan u svojim naučnim spisima navodi da se metal prilikom povećanja temperature isteže, te da mu se u tom slučaju mijenjaju i sve druge mjere. Sve to jasno pokazuje razne naučne kapacitete ovog velikog muslimanskog mislioca.

Izvor: Ali Akbar Velajeti, Istorija kulture i civilizacije islama i Irana,  Centar za religijske nauke „Kom“, Beograd, 2016, preveo sa perzijskog Muamer Halilović