Društveni determinizam
Uvjerenje u društveni determinizam uglavnom se zapaža kod pristalica kolektivizma. Kolektivizam ima dva potpuno različita tumačenja. Prvo tumačenje usmjereno je na duboki i sveobuhvatni utjecaj i prodor društva na svaku individuu i na izvornost njene socijalne psihologije, a ne na njeno filozofsko značenje. Pod kolektivizmom u smislu socijalne psihologije misli se na to da individua pod utjecajem društvenog života biva pod dubokim i svestranim utjecajem društva i u svim aspektima i dimenzijama svoga života je pasivna i pod tim utjecajima. Situacije i stanje društva u kojem individua živi kreatori su načina djelovanja, karakternih osobina, stavova, uvjerenja, znanja i spoznaje.
Sociolozi su radi sistematizacije ovih raznovrsnih društvenih faktora koji obilježavaju sve aspekte individue, izvršili podjelu na dvije veoma široke kategorije: društveni odnosi i zajednička vjerovanja. Društveni odnosi obuhvataju elemente kao što su društvene razlike i privilegije, porodično stanje individue, mjesto življenja (selo ili grad), vjera i religija osobe i desetine drugih faktora. S druge strane, u svakom društvu postoje specifične vrijednosti, zakoni i pravila koji ne samo da definišu ispravno i neispravno ponašanje nego definišu i najuzvišenije ciljeve.
Ove specifične vrijednosti, zakoni i pravila čine upravo one kulturne tradicije jednog društva koje se prenose s generacije na generaciju. Prema tome, prije nego što osoba stupi na ovosvjetsku scenu, ona je spremna da daje specifičnu formu svom psihološkom i mentalnom sklopu. Ove društvene tradicije pripadaju kategoriji zajedničkih vjerovanja. Koristeći dvije dominantne snage društvenih odnosa i zajedničkih vjerovanja društvo odgaja individuu i čini je vlasnikom posebne ličnosti i upravo zbog toga u većini slučajeva osoba svoje stavove i gledišta stječe iz društva, a ne na osnovu ličnih osjećanja, posmatranja, eksperimenata, iskustava, mišljenja i analize. Jasno je da su pravne, moralne i estetičke vrijednosti koje osoba prihvaća u većini slučajeva usvojene iz društva.
Primarnost u smislu posjedovanja zbiljske egzistencije (filozofska primarnost) predstavlja drugo tumačenje kolektivizma. Kada se govori o primarnosti individue ili društva u filozofskom značenju riječi, misli se na to da li osoba posjeduje zbiljsku objektivnu egzistenciju, a društvo obzirnu egzistenciju, ili društvo ima zbiljsku egzistenciju, a individua je njemu potčinjena i slijedi ga, ili pak i jedno i drugo imaju zbiljsku egzistenciju.
Kolektivističke orijentacije koje primarnost pripisuju društvu ističu kolektivističko svojstvo društvenih pojava i društvo tretiraju kao objektivnu realnost koja je različita od individua koje je sačinjavaju i koja posjeduje specifične efekte i svojstva koji se ne zapažaju kod ljudskih individua. Drugim riječima, oni se u odnosu individue i društva oslanjaju na ovaj drugi faktor i uvjereni su da jedino društvo ima primarnu realnost, dok je realnost individue subordinarna. Isto kao što je ljudska individua jedna cjelina složena od dijelova i ima jedinstven život, i ljudska zajednica, koja je sačinjena od individua, ima svoj specifičan život, dok skup od nepovezanih ljudskih jedinki ne posjeduje ovu vrstu života. Ovaj poseban život društva nije rezultat skupa individualnih života njegovih konstitutivnih elemenata.[1]
Poznati njemački filozof Hegel (177–1831) i francuski filozofi i sociolozi Prudon (Pierre-Joseph Proudhon, 1809–1865) i Ogist Kont (Auguste Comte, 1798–1857), neki su od pristalica kolektivizma u njegovom filozofskom značenju. S Prudonovog stanovišta, društvo je živi organizam koji posjeduje specifičnu svijest i aktivnosti i slijedi zakone koji se mogu otkriti samo posmatranjem. I Ogist Kont društvo zamišlja kao jedinku koja posjeduje egzistenciju izvan egzistencije individua.[2]
Pristalice filozofskog kolektivizma, unatoč različitosti njihovih pravaca, slažu se u jednom, a to je da društvo posjeduje istinsko jedinstvo i da je stvarno sjedinjenje. Ako je društvo istinsko i realno sjedinjenje, onda će imati učinke i svojstva koja se čak ni kod ljudi ne mogu zapaziti. Prema tome, nad njime će vladati posebni zakoni i treba da bude predmet nezavisne spoznaje. Analizom ponašanja individua ne može se vršiti analiza društvenih pojava.
Neki kolektivisti toliko pretjeruju u ovom stavu da u osnovi negiraju postojanje isključivo psiholoških i individualnih fenomena. Oni vjeruju da ne postoji nedruštveni čovjek, a ako i postoji, onda nema ljudski identitet. Individua bez društva bit će bez jezika i mišljenja, a individua bez jezika i mišljenja, ako i bude postojala, neće biti čovjek.[3] Kratko rečeno, društveni determinizam zasnovan na filozofskom kolektivizmu oslanja se na dvije pretpostavke:
1. Društvo ima objektivnu i zbiljsku egzistenciju
2. Ova objektivna egzistencija ima nezavisne i posebne zakone različite od zakona koji dominiraju nad individuama.
Kritika društvenog determinizma
U kritici i analizi društvenog determinizma prvo ćemo govoriti o prvom tumačenju primarnosti društva. Utjecaj društvene okoline na formiranje ličnosti svake ljudske individue i svestranost ovog utjecaja kod velikog broja ljudi nepobitna je činjenica. U mnogim situacijama osobe svoju volju učine osuđenikom i sljedbenikom društvenih faktora. Unatoč navedenom, iz dva razloga ovu činjenicu ne možemo tretirati kao potpunu primoranost čovjeka u okovima zajedničkih vjerovanja i društvenih odnosa.
Prvi razlog je u tome da je u raspravama o prirodi i karakteru čovjeka ukazano da mnogi faktori imaju udjela u formiranju ličnosti svake individue: fenomeni kao što su urođene težnje, nasljedstvo, društvena okolina i odgoj, specifični geografski i klimatski uvjeti, iskustva i individualni neuspjesi i uspjesi. Upravo kao što se može zapaziti, društveni element se ne može uzeti kao jedini gradivni faktor ličnosti individue. Pristalice društvenog determinizma u potpunosti zanemaruju udio ostalih elemenata u nastanku čovjekove ličnosti.
Drugi razlog je da utjecaj i djelovanje faktora koji kreiraju ličnost ni u kom slučaju ne negiraju čovjekov izbor i slobodnu volju i njenu sudbonosnu ulogu. Istovremeno dok se nalazi pod utjecajem spomenutih faktora, čovjek ne samo da nije primoran nego je u stanju da pruži otpor protiv njihovih zahtjeva i da ide putem koji sam bira. Zajednička društvena vjerovanja i odnosi nisu neupitni i odlučujući determinatori izbora i ponašanja, nego pripremaju uvjete da čovjek dadne prioritet nekim specifičnim izborima i ponašanjima. I drugo tumačenje kolektivizma suočeno je s ozbiljnim problemima.
Prvi problem je da, iako ljudi pod utjecajem društvenog života imaju neka zajednička i istovjetna vjerovanja, moralne običaje, društvene saveze i standarde, ova zajednička uvjerenja, emocije i ponašanja ni u kom slučaju ne dokazuju postojanje jednog jedinstvenog kolektivnog duha pod nazivom društvo, duha koji bi kao jedna realnost posjedovao objektivnu egzistenciju i pod dominacijom i kontrolom držao sve individue. Jer ova vrsta jedinstva koja se zapaža u većini društava jeste pojmovno i štastveno jedinstvo, a ne personalno i objektivno jedinstvo. Naprimjer, pripadnici jednog društva skloni su literaturi i umjetnosti, a pripadnici drugog društva odvažni su i velikodušni, ili jedan narod je servilan i njeguje nepravdu, a drugi je revolucionaran i bori se protiv nepravde. Ova svojstva i specifičnosti kojim se zajednički i u cijelosti opisuje jedno društvo, ustvari su svojstva svakog pripadnika tog društva ponaosob. Znači, imamo svojstva u skladu s brojem članova društva i prema broju svojstava brojne opisane (individue, op. prev.) koji su ustvari članovi društva.
Dakle, u egzistencijalnom pogledu i u vanjskom svijetu nismo suočeni s jedinstvenim realitetom i personalitetom koji bi bio nositelj navedenih svojstava. Međutim, naš um iz ovih brojnih osoba koje opisujemo apstrahira jedinstven pojam i štastvo pod nazivom društvo, i umjesto da neko svojstvo pripiše pojedinačno svakoj osobi, koristi ga za umski pojam društva i kaže: To i to društvo je hrabro ili darežljivo – i tu rečenicu tretira kao iskaz postojanja tog svojstva u svakoj osobi pojedinačno. Dakle, društvo ima pojmovno i štastveno, a ne vanjsko i personalno jedinstvo.
Ovo vrijedi i za zajednička svojstva društva. Svojstva kao što su darežljivost, hrabrost, pravednost i servilnost realnosti su koje objektivno postoje u svakoj osobi pojedinačno, a ne da nešto što se naziva darežljivost postoji izvan i pored pripadnika društva kao jedinstvena i nezavisna egzistencija. Jedinstvo ovih svojstava je, kao i jedinstvo društva, isključivo pojmovno jedinstvo.
Drugi problem filozofske primarnosti kolektivizma jeste to da osobe koje se nalaze jedna pored druge i smatraju se jednim društvom, predstavljaju obzirno sjedinjenje a ne zbiljsko. Pod zbiljsko jedno i zbiljsko sjedinjenje misli se na to da spojem dijelova sjedinjenja nastaje nova specifična jedinstvena egzistencija koja ima svojstva različita od svojstava svakog od svojih dijelova. Postavljanjem individua jedne pored druge, ne nastaje ovakva nova egzistencija, jer samo postavljanjem osoba jedne pored druge, niti se egzistencija osoba stapa u novu egzistenciju, a niti pored njihove egzistencije nastaje nova egzistencija pod nazivom društvo. Specifični zakoni i svojstva društva zavise od dokazivanje realne egzistencije za društvo, a pošto društvo ima obzirnu egzistenciju i nije zbiljsko sjedinjenje, prirodno je da neće imati objektivne, realne zakone i svojstva nezavisna od jedinki koje ga sačinjavaju.
Izvor: Ahmed Vaezi, Čovjek u islamu, Fondacija “Mulla Sadra”, Sarajevo, 2018, s perzijskog preveo: Sabahudin Šarić
[1] Ğame‘ va tarıh az dıdgah-e Qur’an, str. 42–47.
[2] Gurvitch, Georges, Tarıh-e mohtasar-e ğame‘ešenası, tarğome-ye Baqer Porham, str. 20–27. i 28.
[3] Ğame‘ va tarıh az dıdgah-e Qur’an, str. 51.