Razlikovanje kod univerzalija

Značenje razlikovanja (تباين) u odnosima između dviju univerzalije jeste sa aspekta njihovih objekata, a ne pojmova. Vidimo da samo razlikovanje ima različita značenja ovisno o poglavlju u kojem se rasprava vodi.

Značenje razlikovanja u raspravi o riječima posmatra se sa aspekta brojnosti značenja i međusobnog odnosa riječi, međutim ovdje je govor o odnosu između samih značenja sa aspekta njihovog učešća ili neučešća u objektu. Dakle, preduvjet trenutne rasprave je da značenja riječi obavezno budu različita sa aspekta pojma. U slučaju da su riječi sinonimi, tj. da nemaju više od jednog značenja, onda bi njihovo upoređivanje bilo besmisleno. To je kao kada biste rekli: “Kakav odnos imam ja sa samim sobom?”

Pitanje: Zašto se ne može pretpostaviti odnos između stvari i nje same?

Odgovor: Zato što, u osnovi, odnos opstoji između dvije različite stvari. Nedostajanjem bilo koje strane odnosa i sam odnos gubi smisao.

Objašnjenje: Uvijek kada se uporede dva značenja (معـنى) različitih po­jmova (مفهوم), ona su po svim objektima ili jednaka ili nejednaka. U prvom slučaju se nazivaju ekvipolentni pojmovi (متساويان). U drugom slu­čaju, kada značenja uopće nemaju zajedničkih objekata, pojmovi se nazivaju disparatnim (متباينان). U slučaju kada su značenja jednog pojma obuhvaćena drugim pojmom, takvi pojmovi se nazivaju subordinirani pojmovi (عموم و خصوص مطلق). A u slučaju kada dva pojma imaju samo neka zajednička značenja, nazivaju se interferirajućim (عموم و خصوص من وجه).

Dakle, uporedimo li dvije univerzalije, među njima će neizbježno vladati gore navedena četiri odnosa, prema kojima se univerzalni pojmovi dijele na:

i. Ekvipolentne (متساويان),

ii. Disparatne (متباينان ),

iii. Subordinirane (عموم و خصوص مطلق ),

iv. Interferirajuće (عموم و خصوص من وجه ).

Ekvipolentni pojmovi 

Upoređujući dva pojma, čovjek i onaj koji se smije, uočava se da svi ob­jekti pojma čovjek odgovaraju, tj. istovremeno obuhvataju i sve objekte pojma onaj koji se smije. Zato možemo reći: “Svaki čovjek je onaj koji se smije”, a tačno je i kada kažemo obrnuto: “Svako ko se smije je čovjek.” Dakle, odnos između ova dva pojma sa aspekta njihovih ob­jekata je jednak, tj. ekvipolentan. Prikazan matematičkim simbolom ovaj odnos se označava kao A = B. U našem primjeru skup A je pojam čovjek a skup B je pojam onaj koji se smije.

Disparatni pojmovi 

U slučaju kada dva pojma ne posjeduju zajedničku jedinku ili objekat, između njih vlada disparatni odnos. Prema tome, između svih opozicionih (متقابل) i nekih disparatnih pojmova (مخالف), kao što su “kamen” i “životinja” vlada disparatni odnos. Dva disparatna pojma su kao dvije paralele u mate­matici koje, ma koliko bile duge, nikada se ne dodiruju. Prikazan mate­matičkim simbolom ovaj odnos se označava kao A x B.

Subordinirani pojmovi 

Kada se uporede dva pojma, npr. životinja i čovjek, vidimo da pojam živ­otinja obuhvata sve jedinke pojma čovjek i neke jedinke koje pojam čovjek ne obuhvata, kao što su npr. konj, riba, ovca itd. S druge strane, pojam čovjek ne obuhvata jedinke izvan pojma životinja. Dakle, s jedne strane pojam životinja odgovara svim jedinkama pojma čovjek, a s druge pojam čovjek ne odgovara svim jedinkama pojma životinje. Zato se može reći: “Svaki čovjek je životinja”, a ne može se reći: “Svaka život­inja je čovjek.” Zapravo, ispravno je kazati: “Neke životinje su čovjek.” Geometrijski prikazano, to bi izgledalo kao kada se pretpostave dvije linije, A i B, čije su sve karakteristike jednake osim što je linija A duža od linije B. Prikazano simbolima matematičke logike ovaj odnos se može označiti kao A > B, ili B < A, tj. A je veće od B, ili B je manje od A. U našem primjeru skup A je pojam životinja a skup B je pojam čovjek.

Interferirajući pojmovi 

Nekada se, upoređujući dva pojma kao što su ptica i crno, uočava da svaki od njih obuhvata samo dio jedinki drugog pojma, odnosno da su im samo neke jedinke zajedničke. S jedne strane, samo neke ptice su crne, dok su preostale drugih boja, a s druge, samo dio jedinki koje obuhvata pojam crno jesu ptice. Zato se može reći: “Neke ptice su crne, a ne sve” i “Nešto od crnog su ptice, ali ne sve jer postoji ugalj koji je crn, a nije ptica.” Ovaj odnos se matematičkom simbolikom zapisuje na sljedeći način: A x B. Pojam ptice je označen kao skup A, a pojam crno kao skup B.

Odnos dviju univerzalija nakon kontrapozicije

a. Dva kontrapozicionirana ekvipolentna pojma opet imaju ekvipo­lentni odnos, kao što su ne čovjek (kontrapozicija od čovjek) i ne onaj koji se ne smije (kontrapozicija od onaj koji se smije).

b. Kontrapozicijom disparatnih pojmova zadržava se disparatni od­nos, ali ne u općenitom već u ograničenom obliku.

c. Dva kontrapozicionirana subordinirana pojma opet imaju subor­dinirani odnos, ali suprotno odnosu koji je vladao prije kontrapozicije, tako što će širi pojam odnosa prije biti uži pojam nakon kontrapozicije i obrnuto. Naprimjer, ne čovjek je širi pojam od pojma ne životinja, a od­nos koji među njima vlada je subordinirani.

d. Dva kontrapozicionirana interferirajuća pojma nekada imaju dispa­ratan, a nekada interferirajući odnos.

Izvor: Akbar Eydi, Islamska logika, Fondacija “Mulla Sadra”, Sarajevo, 2004, preveo sa perzijskog: Amar Imamović