Podjela kategoričkih sudova

Kategorički sudovi imaju više vrsta podjela ovisno o kriteriju, odnosno aspektu njihova razmatranja. U nastavku će biti riječi o ovim podjelama i njihovim kriterijima.

Kriteriji podjele su sljedeći:

1. kriterij u kome se posmatra subjekt suda;

2. kriterij u kome se posmatra kvalitet subjekta;

3. kriterij u kome se posmatra predikat suda.

Prva podjela

Kategorički sudovi razmatrani sa aspekta subjekta imaju četiri oblika:

a. Pojedinačni sudovi (قضيه شخـصيه),

b. Prirodni sudovi (قضيه طبـيعه),

c. Neodređeni sudovi (قضيه مهـمـله),

d. Određeni sudovi (قضيه محصـوره ).

Objašnjenje: Subjekt suda je nekada partikularan i određen pojam, naprimjer: “Kaba je kibla muslimana”, ili: “Poslanikov mezar je u Medini.” Jasno je da su subjekti u oba primjera, Kaba i Poslanikov mezar, partikularni i određeni pojmovi, tj. da imaju tačno određene objekte. Ovakav oblik kategoričkog suda naziva se pojedinačni (قضيه شخـصيه) ili osobeni (singularni) sud (قضيه مخـصوصه).

U nekim slučajevima je subjekt kategoričkog suda univerzalija koja se odnosi na više objekata, kao naprimjer: “Biće ima dva oblika.” Pojam bića kao subjekt suda u ovom primjeru univerzalni je pojam koji ima mnoštvo objekata u spoljnjem svijetu.

Sada analizirajmo predikat suda. Ako se predikat odnosi na sami pojam subjekta suda, drugim riječima, ako ima ulogu pojašnjavanja subjekta, i nema vlastitih objekata u spoljnjem svijetu, takav sud se onda naziva prirodni sud (قضيه طبـيعه). Naprimjer:, “Čovjek je vrsta”, ili: “Životinja je univerzalija.” Predikat u ovim primjerima (vrsta i univerzalija) samo objašnjava i tumači subjekt suda na pojmovnoj razini. Sročeni u duhu rečenog, gornji primjeri bi glasili: “Čovjek je pojmovno vrsta”, i “Životinja je pojmovno univerzalija.”

Pripisivanje predikata objektima subjekta u ovakvim slučajevima je nemoguće ili veoma rijetko. Naprimjer, nikad se neće reći da je Hasan, kao jedan od objekata pojma čovjek, vrsta ili univerzalija.

Dakle, prirodni sud je onaj kategorički sud kod kojeg je subjekt univerzalija koju na razini pojma objašnjava predikat.

Naspram prirodnog suda stoji sud kod kojeg se predikat odnosi na stvarne objekte subjekta kao univerzalije. U ovom slučaju subjekt ima jedino ulogu ogledala koje odslikava svoje objekte i jedinke. U primjerima: “Čovjek je životinja”, ili: “Čovjek je biće koje se smije”, pojam čovjek ima ulogu ogledala koje odslikava karakteristike objekata i jedinki. Sročeni u duhu ovog objašnjenja, gornji primjeri glase: “Zejd i Hasan, kao objekti pojma čovjek, su životinje ili bića koja se smiju.”

Sud u kome je subjekt univerzalni pojam, a predikat odslikava karakteristike njegovih objekata, dijeli se na:

a. određeni sud (قضيه محـصوره ), ako je kvantitet objekata subjekta poznat,

b. neodređeni sud (قضيه مهـمـله), ako je kvantitet objekata subjekta nepoznat.

Određeni sud se dijeli na:

a. univerzalno određeni sud (محـصـوره كـليه), npr.: “Svaki čovjek je životinja”,

b. i partikularno određeni sud (محـصـوره جزئيه), npr.: “Neke životinje su ljudi.”

Objašnjenje nekih termina u logici:

Kod određenih sudova kvantitet subjekta se iskazuje riječima sve, neki, ili pomoću sličnih riječi koje upućuju na partikularnost ili univerzalnost suda. Osobina univerzalnosti ili partikularnosti suda naziva se kvantitativnost suda (كمّ كمّيّت،), a riječi koje označavaju ovu osobinu nazivaju se kvantifikatori (سور).

Iz prethodnog izlaganja je jasno da se kategorički sudovi dijele na:

a. Pojedinačni sud (قضيه شخصيه), npr.: “Hasan je učenjak.” Subjekt suda, Hasan, je partikularija.

b. Prirodni sud (قضيه طبيعه), npr.: “Čovjek je vrsta.” Čovjek je univerzalan pojam, a predikat suda odnosi se na pojam subjekta.

c. Neoređeni sud (قضيه مهـمله), npr.: “Čovjek je životinja.” Predikat suda je životinja, a odnosi se na objekte i jedinke subjekta.

d. Određeni sud (قضيه محصوره ), može biti univerzalan, npr.: “Svaki čovjek je biće koje se smije”, ili partikularan: “Neke životinje su ljudi.”

Druga podjela

Svi sudovi se sa aspekta njihovog kvaliteta dijele na afirmativne i negirajuće. Primjeri afirmativnog suda su “Hasan je učenjak”, “Husejn je hrabar”, a primjeri negira¬jućih sudova su: “Dževad nije nepravedan”, “Mehdi nije neznalica.” Također je rečeno da se u afirmativnim sudovima predikat uvijek pripisuje subjektu.

Uzevši ovo u obzir postaje jasna poznata izreka filozofa koja glasi: “Pripisivanje predikata subjektu suda temelji se, prije svega, na prethodnom postojanju samog subjekta.” To znači da pripisivanje osobine hrabrosti Husejnu prije svega zahtijeva postojanje Husejna kako bi mu se osobina hrabrosti mogla predicirati. Prema tome, postoji posebna podjela kategoričkih afirmativnih sudova sa aspekta njegovih subjekata, čije je postojanje nužno, a koje nije svojstveno negirajućim kategoričkim sudovima.

Za negirajući sud postojanje subjekta nije neophodno, jer se ovim sudom određena stvar negira subjektu. Ovo negiranje, koje se naziva negacija nepostojećeg subjekta, nije oprečno nepostojanju samog subjekta. Naprimjer: “Otac Isaa, a.s., nije bio učen”, ili: “Majka Adema, a.s., nije bila bogobojazna.” Kao što se ovdje vidi, negiranje znanja i bogobojaznosti nije oprečno nepostojanju oca i majke.

Sa aspekta postojanja subjekta, afirmativni kategorički sud se dijeli na:

1. umski sud (قضيه ذهـنيه),

2. aktualni sud (قضيه خا رجيه),

3. zbiljni sud (قضيه حقـيـقيه).

Umski sud je onaj sud kod kojeg subjekt ne postoji u pojavnom, vanjskom svijetu, već jedino na razini uma. Naprimjer: “Feniks je mitološka ptica.” Ovaj sud je ispravan, istinit i postoji jedino u umu. Na ovom primjeru osobina mitološka pripisana je subjektu Feniks koji ne postoji u spoljnjem svijetu već jedino egzistira kao umski pojam. Upravo zbog ovakvog oblika egzistencije subjekta ovaj sud se naziva umski sud (قضيه ذهـنيه).

Aktualni sud je onaj sud kod kojeg subjekt postoji u spoljnjem svijetu i čiji predikat ukazuje na objekte subjekta pojavnog svijeta. Naprimjer: “Svaki čovjek musliman je revolucionar.” Subjekt suda je čovjek koji ima mnoštvo objekata u spoljnjem svijetu, i njemu se, uzimajući u obzir egzistenciju subjekta u spoljnjem svijetu, predicira predikat biti revolucionar. Zbog oblika egzistencije subjekta ovakav oblik suda naziva se aktualni sud (قضيه خا رجيه).

Zbiljni sud predstavlja sud čije je postojanje samo po sebi činilac postojanja predikata. Drugim riječima, zbilja subjekta posjeduje kvalitet koji se u sudu predicira subjektu. Prilikom prediciranja u ovom slučaju se ne uzimaju u obzir niti spoljnji svijet niti um, kao ni to da li u trenutku izricanja suda subjekt postoji ili ne postoji u vanjskom svijetu. Sve ove okolnosti nemaju nikakvog utjecaja na odnos predikata i subjekta u ovoj vrsti sudova. Naprimjer: “Vatra posjeduje toplotu”, ili “Vatra grije.” U ovim primjerima toplota i grijanje su predikati koji su preuzeti iz same zbilje vatre. Za ovaj sud nema nikakve razlike da li predikat ima ili nema svoj objekt u spoljnjem svijetu, budući da su ovakvi predikati uzeti iz same zbilje subjekta.

Naravno, treba naglasiti da postoji rasprava o tome da li se i na koji način, uopće, aktuelni i zbiljni sud razlikuju.

Treća podjela

Derivirani (izvedeni) sud (قضـيّه معـد وله )

i atributivni sud (محصّـله قضـيّه)

Upoređujući propozicije “Hasan je slijep” i “Hasan nema vid”, uočit će se, pored onih u subjektima i kopulama, i neke druge razlike. U skladu sa tim razlikama svaki od predikata terminološki je posebno označen.

Značenje predikata prvoga suda, tj. pojma slijepoća implicira nepostojanje i negiranje, dok je značenje predikata drugog suda, tj. pojma vid afirmativno i implicira postojanje. Sukladno ovoj razlici, a sa aspekta njihove kakvoće, predikati se u ovim propozicijama nazivaju deriviranim (معـدولة المحمول), i atributivnim predikatima (محـصّلة المحمول), redom.

Isti sudstveni odnos i značenje suda moguće je postići negacijom subjekta. U sudu: “Nečovjek nije razumno biće”, subjekt ima negirajuće značenje pa se naziva derivirani subjekt (الموضوع معدولة). Moguće je, također, postići da obje strane suda, tj. i subjekt i predikat, budu negirajuće. Naprimjer: “Ne životinja je neosjetilna.” Ovakav sud se naziva obostrano derivirajući (معدولة الطرفيـن).

Napomena

1. Stjecanje atributivnosti ili deriviranje, odnosi se na subjekt i predikat suda, znači da sami subjekt ili predikat impliciraju postojanje ili nepostojanje. Međutim, negacija ili afirmacija kakvoće odnosa suda nije istovjetna sa negacijom ili afirmacijom predikata i subjekta. Ovo dvoje ne treba miješati. Zbog toga, moguće je da sud bude atributivan, ali da njegov kvalitet, tj. odnos bude negativan. Također, moguće je da sud bude deriviran, ali da kvalitet njegov bude afirmirajući. Na kraju možemo zaključiti da se oba suda, derivirani i atributivni, mogu koristiti i u afirmativnim i u negirajućim sudovima.

2. Značenja suda deriviranog subjekta (الموضوع معدولة) identično je značenju suda atributivnog predikata (محصّلة المحمول), dok je značenje suda atributivnog subjekta ( الموضوع محصّلة) identično značenju suda deriviranog predikata (معدولة المحمول).

3. U donjoj podjeli su nabrojani svi mogući oblici kategoričkih sudova sa aspekta postojanja i nepostojanja subjekta ili predikata, uzimajući u obzir njihov kvalitet:

a. Afirmativni sud atributivnog subjekta (الموضوع موجبة محصّلة ). “Sarajevo je ne mali grad.” U ovom sudu subjekt Sarajevo je pozitivnog značenja.

b. Afirmativni sud atributivnog predikata (موجبة محصّلة المحمول). “Slijepcu treba pomoć.” Predikat ovoga suda trebati pomoć je pozitivnog značenja.

c. Obostrano atributivan afirmativni sud (الطرفيـن موجبة محصّلة). “Poslanikov grad je sveti grad.” Obje strane suda su atributske i pozitiv¬nog značenja.

d. Obostrano deriviran afirmativni sud (الطرفيـن معدولة موجبة). “Neučenjak je nesretan.” I subjekt i predikat su negativog značenja.

e. Negirajući sud deriviranog subjekta (سالبة معدولة الموضوع). “Slijepca ne treba koriti.”

f. Negirajući sud deriviranog predikata (سالبة معدولة المحمول). “Čovjek nije nerazumno biće.”

g. Obostrano deriviran negirajući sud (الطرفيـن سالبة معدولة). “Slijepac nije gluh.”

h. Obostrano atributivan negirajući sud (الطرفيـن محصّلة سالبة). “Mostar nije glavni grad Bosne i Hercegovine.”

Shematski prikaz podjela kategoričkog suda:

Dodatna objašnjenja:

1. Šta je atributivni sud?

Kada subjekt ili predikat suda implicira “stečeno” značenje, tj. pojam koji ukazuje na egzistirajuće značenje, kao što su “konj, “čovjek”, “Hasan”, ili neko egzistirajuće stanje, kao što je “pravednik”, “znalac”, “plemenitost” itd., ovakva vrsta suda se naziva atributivni sud (قضيه محصّله).

2. Šta je derivirani sud?

Nekada su predikat ili subjekt, pa čak i obje strane suda, derivirani na način da budu negirani navođenjem nekih od čestica negacije i time prelaze iz egzistirajućeg u negirajuće značenje. Navedena negirajuća čestica u ovim slučajevima ponaša se kao da je postala dio same te riječi. Naprimjer, kada na riječ znalac dodamo česticu “ne” dobiva se negirajuće značenje, “neznalica”. Ovakva vrsta suda se naziva derivirajući sud (قضيه معدوله).

3. Kakva je razlika između suda deriviranog predikata i negirajućeg suda atributivnog predikata?

Ova dva suda se razlikuju kroz sljedeće aspekte:

a. Sa aspekta značenja i pojma. Negirajući sud atributivnog predikata se tvori negiranjem predikacije. Naprimjer: “Hasan nije učitelj.” Na ovom primjeru pozitivni egzistirajući pojam negiran je Hasanu kao subjektu suda. Međutim, sud deriviranog predikata, koji bi za isti primjer glasio: “Hasan je neučitelj”, predikat ima neegzistirajuće značenje, tj. pojam neučitelj predicira se subjektu Hasan. Sukladno ovoj razlici, sud deriviranog predikata sigurno će biti istinit u slučajevima kada subjekt suda postoji. Znači, ako Hasan ne postoji, bilo bi neispravno pripisati mu osobinu neučitelja, jer je sud afirmativan, a za ove sudove postojanje subjekta je nužno, za razliku od negirajućih sudova atributivnog predikata (سالبه محصّلة المحمول) kod kojih postojanje subjekta nije neophodno tako da će ovi sudovi biti tačni i u slučajevima kada objekti subjekta ne egzistiraju.

b. Sa aspekta samog oblika riječi i konstrukcije suda. Kod negirajućeg suda atributivnog predikata (سالبه محصّلة المحمول) kopula ukazuje na negiranje predikacije, dok kod suda deriviranog predikata kopula uka¬zuje na prediciranje negiranog.

Prema tome, sud deriviranog predikata “Hasan je neučitelj”, razlikuje se od negirajućeg suda atributivnog predikata “Hasan nije učitelj.”

Izvor: Akbar Eydi, Islamska logika, Fondacija “Mulla Sadra”, Sarajevo, 2004, preveo sa perzijskog: Amar Imamović